Գրքի հմայքը(30)
Հունվար 18, 2022 14:53 Asia/Tehran
«Հազար ու մի գիշեր»-գիրքը ամենաարժեքավոր գրքերից է, թե՛ պատմվածքի,և թե՛ պատմական առումով, որը հիմնական պատմության խորքում պատմում է տարբեր թեմաներով պատմություններ և ունի, այսպես կոչված, բնադրված կառուցվածք:Այս գիրքը հայտնի է ամբողջ աշխարհում և մեծ ազդեցություն է ունեցել աշխարհի արևելքի և արևմուտքի ժամանակակից գրողների և գրականության վրա:
«Հազար ու մի գիշեր» առասպելը կարելի է անվանել աշխարհի պատմությունների մայրը,պատմությունների ժողովածու ,որը դարեր շարունակ բերնեբերան և սերնդե սերունդ պատմվել է ժողովրդի տարբեր խավերի մոտ և պարունակում է արևելքի ժողովուրդների հոգևոր բնութագրերը, բարոյական հիմքերը, համոզմունքները, երազանքներն ու երևակայությունները:«Հազար ու մի գիշեր»գրքի կարևորությունը միայն դրա գրական համբավի պատճառով չէ: «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը արժեքավոր աղբյուր է՝ միջնադարում և վաղ ժամանակակից շրջանում,Մերձավոր արևելքի սոցիալական պատմության համար:Բայց ամենակարեւորը՝ դա միակ համաշխարհային ստեղծագործությունն է, որի ստեղծագործությունը վերագրվում է մի կնոջ:Մի կին, ով կրում է իմաստության ու ուշիմության զենք և ավտորիտար ու արյունարբու արքայազնին (որը կենդանական բնազդների մարմնավորումն է)՝ օժտում է ինքնագիտակցման ու մշակույթի բարիքներով ։
«Հազար ու մի գիշեր»-ը վկայակոչում է «Շահրիար»անունով մի թագավորի,իսկ հեքիաթասացն է «Շահրզադը»(նախարարի աղջիկը): Պատմվածքի արկածները ընդհանրապես պատահում են հին Իրանում ու Բաղդադում և պատմությունների արմատը համարվում է իրանական ,որը փոխառնված է «Հեզար աֆսանե»-ից կամ (հազար լեգենդից):
«Հազար ու մի գիշեր»-ի ներկայիս պարսկերենի տարբերակը թարգմանվել և հրատարակվել է պարսկերենով Աբդուլ Լաթիֆ Թասուջիի կողմից, Ղաջարների դինաստիայի ժամանակաշրջանում։«Հազար ու մի գիշեր» անունը տարածվել է Իրանում Ղաջարների ժամանակաշրջանում Թասուջիի թարգմանությունից ի վեր։ Այս գրքի պատմվածքները հետևյալ թեմաներն են շոշափում՝ հումորային պատմությունները, բարոյական ուսմունքները, արդարության խրախուսումը, անձնազոհությունն ու արիությունը , տարբեր ազգերի սովորույթներն ու ավանդույթները, սոցիալական խնդիրները, ճանապարհորդությունները , աշխարհի հրաշքները և այլն:
«Հազար ու մի գիշեր» գիրքը բաժանված է երեք տարբերակի.՝Հնդկերեն տարբերակը գրված է սանսկրիտով նախքան Աքեմենյան ժամանակաշրջանը,իրանական տարբերակը թարգմանություն է սանսկրիտ տարբերակով և հին պարսկերենով է, և արաբերեն տարբերակը ,որը 8-րդ դարում պահլավերենից թարգմանվել է արաբերենի: Կարելի է ասել ,որ յուրաքանչյուր թարգմանության ժամանակ ավելացել են մի քանի նոր պատմություններ:
«Հազար ու մի գիշեր»-ը բաղկացած է 11-շարունակական պատմությունից, 41 երկար պատմությունից, 202 կարճ պատմությունից և դասական հեքիաթների ոճով ներկայացված տասնյակ գծային պատմություններից։
Շատ հետազոտողներ համոզված են ,որ այս ստեղծագործությունը կատարելապես իրանական է ,և հիմնականում պատկանում է արշակունիների ժամանակաշրջանին (2 հազար տարի առաջ): Հետագայում դրան ավելացել են հնդկական պատմվածքներ ,Իսլամից հետո ՝ արաբական առասպելներ ու պատմվածքներ , այնուհետև եգիպտական, հունական և հրեական պատմվածքներ են ավելացել այս ստեղծագործությանը:
Իրանցի թատերագիր Բահրամ Բեյզանին այս ոլորտում ուսումնասիրություն կատարած անհատներից է և նկատի առնելով պատմական փաստաթղթերը ,հստակ ձևով ասում է ,որ «Հազար ու մի գիշեր»-ը իրանական ակունք ունի ,քանի որ դրա հիմնական պատմությունը իրանական է և դա հենց Շահրզադի պատմությունն է »:
Ըստ Բեյզաիի ,հիմնական պատմությունը հետևյալն է.
«Երկու արքայազն եղբայրներ՝ Շահրիարի և Շահզամանի կանայք դավաճանում են ամուսիններին:Շահզամանը թողնելով թագավորությունը ,գնում է եղբոր երկիրը: Շահրիաը ևս իր կնոջ վերժը լուծելու համար ,ամեն օր ամուսնանում է մի աղջկա հետ ,իսկ հաջորդ օրը նրա սպանության հրամանը արձակում: Մինչև որ այլևս քաղաքում աղջիկ չի մնումև թագավորի նախարարը ով ուներ երկու դուստր՝ Շահրզադ և Դոնյազադ անուններով ,իր Շահրզադ աղջկան ամուսնացնում է թագավորի հետ: Այդ գիշեր Շահրզադը ,Շահրիարին ասում է, որ ինքը մի քույր ունի, ով ամեն գիշեր քնում է իր պատմություններով և խնդրում, որ այդ գիշեր իր քրոջը բերեն պալատ, որպեսզի վերջին անգամ պատմություն պատմի նրա համար:Դունյազադը գալիս է, և Շահրզադը սկսում է պատմություն պատմել:Շահրիարը, որ հմայված է այս պատմությամբ,ժամանակ է տալիս ,որպեսզի վաղը գիշեր ևս լսի պատմության շարունակությունը և Շահրզադի սպանությունը հետաձգում մինչև պատմության ավարտը։Հեքիաթասացությունը շարունակվում է ամեն գիշեր, և հեքիաթասացության հազար ու մի գիշերվա ավարտին, թագավորը հայտարարում է, որ հրաժարվում է իր նախկին սովորությունից և այլևս չի սպանելու իր կանանց։
Արևելագետների մեծ մասը համակարծիք են , որ այս ժողովածուն տարբեր արմատներ ունեցող տեքստերի հավաքածու է, որոնք մշակվել են մի քանի դարերի ընթացքում, և գիրքը վերջնական տեսքի է բերվել 13-րդ և 14-րդ դարերում:Շատ սխալված կլինենք ,եթե կարծենք, որ «Հազար ու մի գիշեր»-ը մի գրողի ստեղծագործությունն է:Փաստորեն, դա համապարփակ մի ստեղծագործություն է , որը ոչ միայն հավաքագրվել է մի քանի դարերի ընթացքում, այլ տարբեր հակումների բացահայտիչն է:
Այս գրքում կարելի է առանձնացնել պատմվածքների չորս կատեգորիա, որոնք են՝
«Իրանական հեքիաթների առանցքը և Շահնամեի պատմությունների հետ նույնանման արմատները ,որոնք մուսուլման նվաճողների կողմից հարմարեցրել են իսլամին:«Հազար ու մի գիշեր»-ի ամենահին հատվածը հենց այս պատմություններն են:Այս պատմությունների առանձնահատկությունը երևակայական ու ահարկու հարստությունն է, սատանաների ու հրեշտակների մշտական միջամտությունը և այնպիսի խնդիրների առատությունը, ինչպիսիք են՝ կերպարանափոխությունն ու կենդանիների խոսելու ունակությունը:Գլխավոր հերոսների անունները և այս ստեղծագործության ընդհատումներն իրանական են։
Պատմվածքների երկրորդ կատեգորիան, որն ավելի էպիկական է, տեղի է ունենում Բաղդադ քաղաքում Հարուն ալ-Ռաշիդի խալիֆայության օրոք,սիրային պատմություններ՝ տարատեսակ բազմաթիվ հետևանքներով և վերջաբաններով, որոնցում պալատական կամ քաղքենի կյանքի տեսարանները աստիճանաբար փոխարինվում են կախարդանքով և կախարդության տեսարաններով:
Ինչ վերաբերում է երրորդ կատեգորիային. այն շատ տարածված էր նավաստիների պատմվածքների ժամանակաշրջանում, որոնցից ամենահայտնին «Ծովային Սինբադի» պատմվածքներն էին։Այս պատմվածքներում ,զարմանքի տեղիք են տալիս իրականության ու ստի միաձուլումը: Այս պատմությունները, կողմնացույցներով ու աստղադիտակներով հագեցած առաջին նավաստիների էպոսներն են, ովքեր Բասրա քաղաքից մեկնում են՝ անհայտ տարածքներ բացահայտելու համար և «Հազար ու մեկ գիշեր» գրքում ներկայացվում է նրանց պատմությունները:
«Հազար ու մի գիշեր»-ի չորրորդ կատեգորիան,այն պատմություններն են ,որոնք իրականանում են Կահիրեի հասարակության մեջ: Այս բաժնում պատմվածքները ներառում են հերոսների արկածները, երգիծական ու պախարանքի պատմությունները, ինչպես նաև ճաշակով ազնվականների կյանքից դրվագներ և առևտրականների ու արհեստավորների ապրուստի պատկերներ:
Իհարկե, կան պատմություններ, որոնք չեն տեղավորվում ոչ մի կատեգորիայի մեջ եւ ընդամենը ժողովրդական հեքիաթներ են:
«Հազար ու մի գիշեր»-ը բազմազգ գրական տեքստերից է, որտեղ կանայք հստակ ու ակտիվ ներկայություն ունեն:Պատմվածքների գլխավոր հերոսը խելամիտ ու զգոն կին է, ով խելացի պատմություններ պատմելով ավտորիտար ու բռնակալ թագավորին հասցնում է ինքնագիտակցության մակարդակի։Հազար ու մեկ գիշերվա ընթացքում ,Շահրզադի հեքիաթասացության ընթացքը, և պատմվածքների թեմաների համեմատությունը՝ ըստ իրենց ձևաբանության և բաղադրիչների, ցույց են տալիս, որ նա շատ խելացի քայլ է կատարել՝ իրականացնելով մարդասիրական և անձնազոհ ակտ , փրկելու ՝ իր երկրի քույրերի կյանքը։
Կանանց ակտիվությունը՝ ցույց տալով հզոր, խորամանկ և կախարդ կանանց,այդ էլ՝ Շահրզադի, կամ հեքիաթասացների պատմությունների մեջ,խելացի համադրություն է ստեղծում պատմվածքի գործընթացում, և կանանց վիճակը աստիճանաբար բարելավվում է հազար ու մի գիշերից (մոտ երեք տարի) հետո։Նույնիսկ պատմվածքների վերջում ,Շահրզադի մոտեցումը և կարճ զրույցները Շահրիարի հետ ,խելամիտ ընթացքի մասին են ,որոնք համընկնում են հիվանդներին բուժելու հոգեբուժության սկզբունքների հետ :
«Հազար ու մեկ գիշեր»-ի մեկ այլ գրավիչ հատկանիշը նրա տեսողական և ցուցադրական հնարավորություններն են,որը պատճառ է դարձել, որ այն, տարիների ընթացքում մինչ այսօր բազմիցս հարմարեցվի կինոյի և հեռուստատեսային ստեղծագործությունների համար:Բացի մաքուր ու ինքնատիպ պատկերներից, որոնք կարելի է քաղել այս ստեղծագործության փոքր ու մեծ պատմությունների ընդմիջից ,«խաղարկությունները», «խաղերի մեջ խաղալը », մեջբերումները և, այս պատրվակով, պատմվածքի գծային ժամանակի խախտումը, այն առանձնացնում է նմանատիպ այլ տեքստերից։
Առանց չափազանցության, «Հազար ու մեկ գիշեր»-ը կարելի է համարել արևելքի ամենաժողովրդական ստեղծագործությունը,որը,իր խորհրդանշական կողմերով երկար տարիներ եղել է արեւելքի եւ հատկապես առեղծվածային Ասիայի արեւմտյան շրջանների ներկայացուցիչը։Այս անմահ ստեղծագործությունը հավաքածուն է այնպիսի երկրների հնագույն հեքիաթների և լեգենդների, ինչպիսիք են՝ Իրանը, Հնդկաստանը, արաբական երկրները և հին Հնդկաստանի սանսկրիտ տեքստերի և իրանական պահլավի գրվածքների,որն ըստ արգենտինացի գրող Խորխե Լուիս Բորխեսի , դարձել է գրական ու անդրազգային հարստություն։Բորխեսն իր ամբողջ ստեղծագործությունները պարտական է համարում «Հազար ու մեկ գիշեր»-ին, և անհերքելի է դրա ազդեցությունը աշխարհահռչակ գրողների, այդ թվում՝ Ջիովանի Բոկաչչիոյի, Ջեյմս Ջոյսի, Ջոն Բարթի , Ուոլթեր Սքոթի , Օրհան Փամուկի, Էդգար Ալան Պոյի և ուրիշների ստեղծագործությունների վրա:Ալի Ասղար Հեքմաթը, Ջալալ Սաթթարին և Բահրամ Բեյզային եղել են իրանցի այն հետազոտողները , ովքեր արժեքավոր ուսումնասիրություններ են կատարել Հազար ու մեկ գիշերների ծագման ,ակունքի և այս մեծ ստեղծագործության առանձնահատկությունների և թեմաների վերաբերյալ:
Իրանի համալսարանի գիտաշխատող և դասախոս Մուհամմադ Ռեզա Շաֆիի Քադքանին վերջերս հրապարակված գրառման մեջ նշել է..«Քաղաքակրթության պատմությունը կամ մարդկության պատմությունը ՝մշակութային, գեղարվեստական, կրոնական և տնտեսական գրավչությունների «կենտրոնների» և «ցանցերի» ձևավորման կամ այդ ցանցերի ու կենտրոնների անկման ու տեղաշարժման շղթան է։Օրինակ, երբ հին աշխարհում ձևավորվում էր մի հետաքրքրաշարժ պատմություն, այն աստիճանաբար կլանում էր այդ մշակութային տիրույթում առկա բոլոր ընդհանուր «ենթապատմությունները» և դարձնում իր ամբողջականության մի մասը։ «Հազար ու մեկ գիշեր»-ն այդ խնդրի վառ և գլոբալ օրինակն է,որն աշխատել է ,որպես մշակութային ցանց, և գոյատևել է մինչ օրս»:
Ուրեմն ,« Հազար ու մի գիշեր»-ը կարելի է համարել մշակութային ընդարձակ առևտրի արդյունքը, որը պատմական գործընթացում, հին աշխարհից մինչև մեր օրերը գոյատևել է , հոսուն, դինամիկ և փայլուն ձևով:
Պիտակ
