د الزایمر نړیواله ورځ

د سپټمبر ۲۱مه او د سنبلې دیرشمه د الزایمر نړیوالې ورځې سره برابره ده. دا نړیواله ورځ د پوهاوي لوړولو، د حافظې ضعف مخنیوی په برخه کې د زده کړې لپاره نړیوال فرصت چمتو کوي.

د سپټمبر ۲۱مه او د سنبلې دیرشمه د الزایمر نړیوالې ورځې سره برابره ده. دا نړیواله ورځ د پوهاوي لوړولو، د حافظې ضعف مخنیوی په برخه کې د زده کړې لپاره نړیوال فرصت چمتو کوي.

"الزایمر ناروغي" د ډیمنشیا ترټولو عام ډول دی. دا ناروغي لاعلاج، کمزورې او وژونکې ده. د الزایمر ناروغي یوه پرمختللې او تخریبي دماغي ناروغي ده چې د شدید فکر کولو او حافظې ضعف لامل کیږي.

د دې ناروغۍ نښې په زاړه عمر کې د معلوماتو د ساتلو وړتیا له لاسه ورکولو سره پیل کیږي، په ځانګړې توګه لنډمهاله حافظه، او په تدریجي ډول د وخت پیژندلو وړتیا له لاسه ورکولو، خپګان رامنځته کېدو، د خبرو او اوریدو توان له لاسه ورکولو په انزوا سره پیل او په پای کې د مړینې سره پای ته رسیږي.

مړینه له پنځو څخه تر لسو کلونو پورې د نښو له پیلیدو وروسته رامنځته کیږي؛ مګر د ناروغۍ نښې شاوخوا شل کاله د مخه را څرګندیږي. الزایمر اکثرا د 65 کالو څخه پورته خلکو کې پیښیږي، د الزایمر ژر پیل کیدل د لږ خپریدو سره د دې عمر څخه ډیر دمخه هم پیښ کیدایی شي.

په 2006 کال کې په نړۍ کې 26 میلیونه خلک په دې ناروغۍ اخته وو او نن (2023) په ټوله نړۍ کې له 55 ملیون څخه ډیر خلک د ډیمنشیا سره ژوند کوي. دا شمیر په هرو 20 کلونو کې دوه چنده کیږي او اټکل کیږي چې په 2030 کې 78 میلیون او په 2050 کې 139 میلیونه ته ورسیږي.

په 1901 کې، د الماني ارواپوه او عصبي متخصص، الویز الزهایمر د دې ناروغۍ لومړۍ قضیه کشف کړه او په اړه یې لیکل کړي وو، چې وروسته د الزایمر ناروغۍ په نوم وپیژندل شوه. د دغه عصبي ناروغۍ لومړۍ ناروغه یوه پنځوس کلنه ښځه وه چې اګوسټ ډټر نومیده. الویز الزهایمر له دې میرمنې سره له هغه وخته چې هغه په ​​​​فرانکفورت کې بستره شوې وه، تر 1906 کاله پورې د دې ناروغې ملتیا وکړه او د هغې د مړینې پورې په دې لټه کې وو چې د دغه ناروغۍ د درملنې لپاره د نورو پوهانو په مرسته لارې چارې ولټوي.

دغه پوهانو د دې ناروغۍ د رامنځټه کېدو د عواملو په توګه بیلابیل لاملونه لکه بایو کیمیکل لاملونه، جنیټیک او نور په ګوته کړي دي. تر ټولو پخوانی فرضیه د کولینرژیک فرضیه ده، کوم چې وايي د الزایمر ناروغي د نیوروټرانسمیټر اسیتیلچولین ترکیب کې کمښت له امله رامینځته کیږي.

 په 1991 کې، د امیلایډ فرضیه دې پایلې ته ورسیده چې د امیلایډ بیټا زیرمې د دې ناروغۍ اصلي لامل په توګه وپيژني. دا ناروغي په کروموزوم 21 کې د امیلایډ بیټا مخکیني پروټین (APP )  لپاره د جین موقعیت څخه رامینځته کیږي.

دا فرضیه د دې حقیقت سره مخ ده چې د ټریسومي 21 یا ډاون سنډروم لرونکي خلک د جین اضافي کاپي لري چې د الزایمر ناروغۍ لامل کیږي چې د 40 کلنۍ په عمر کې په پراخه کچه وده وکړي، مګر په عموم کې، دا باید معلومه شي چې د الزایمر ناروغي یوه پیچلې څو اړخیزه ناروغي ده. زوړ عمر، د کورنۍ ارثي، د ښځینه جنسیت او ښکته سنډروم د الزایمر لپاره ترټولو مهم خطر فکتورونه دي.

د ډیمنشیا بیلابیل ډولونه شتون لري، مګر د الزایمر ناروغي د حافظې د ضایع کیدو او ادراکي کمښت ډیری قضیې رامینځته کوي. د بوی د حس له لاسه ورکول، خپګان، د بصری ځای اختلال او د حافظې ضایع د الزایمر ناروغۍ لومړنۍ نښې دي.  د دې ناروغۍ په ډیرو پرمختللو پړاوونو کې، ناروغ ممکن نښې نښانې ولري لکه په پریکړه کولو کې مشکل، د اونۍ، میاشتې یا حتی د ساعتونو په پیژندلو کې تېروتنې، په هغه ځایونو کې ورکیدل چې هغه یې دمخه پیژندلی وي او کیدای شي. حتی که هغه د کلونو لپاره په دې سیمو کې ژوند کړی وي، هغه به یې بیا هم ورک کړي، دغه راز د نوي معلوماتو زده کولو او یادولو کې حافظې ته یې وسپاري، له ستونزو سره مخامخ کیږي. د سمې کلمې یا جملې په موندلو کې مشکل چې تاسو یې د خبرو کولو په وخت کې بیان کړئ او د ورځني کارونو لکه پخلی کول او د بیلونو تادیه کول د ناروغۍ نورې نښې نښاني دي.

د الزایمر ناروغۍ نښې ورو او په دوامداره توګه خرابیږي. لکه څنګه چې د الزایمر ناروغي خرابیږي ، ناروغان ممکن د نا آرامۍ او بې هوښۍ احساس وکړي ، په ځانګړي توګه د ورځې او شپې ناوخته، خو د وخت په تیریدو سره، د دوی فعالیتونه کیدای شي ډیر بدلون ومومي، دوی ممکن هغه شیان وګوري یا واوري چې په بهر کې شتون نلري. دوی ممکن له خپلې کورنۍ او ملګرو څخه جلا شي. دوی ښايي فکر وکړي چې نور دوی ته دروغ وايي یا غواړي چې له دوی څخه ګټه پورته کړي یا ورته په خوله خولۍ کیږدي او ورته زیان واړوي.

البته، دا باید په پام کې ونیول شي چې د دې علایمو درلودل هیڅکله د الزایمر ناروغۍ شتون لپاره یو ثابت دلیل ندی. ځینې ​​​​وختونه حتی لنډمهاله فشار او اضطراب کولی شي په انسانانو کې دا ډول نښې رامینځته کړي. ځینې ​​​​وختونه د دماغ انحطاط د زیږون غیر معمولي ناروغیو لکه د هنټینګټن ناروغۍ سره تړاو لري.

د الزایمر ناروغۍ د مخنیوي لپاره تر اوسه کومه ثابته لار نه ده معلومه، ځکه چې د دې ناروغۍ اصلي لامل یا لاملونه په بشپړه توګه نه دي مشخص شوي. څیړنې ښیې چې ډایبېټس او نورې کومې ناروغۍ چې د وینې شکر اغیزه کوي د دماغ او عصبي سیسټم په فعالیت کې مداخله کوي. د وینې د شکرو زیاتوالی د ناروغ په بدن کې د بیټا امیلایډ د کچې د زیاتوالي لامل کیږي. امیلایډ بیټا د امینو اسید پیپټایډونو استازیتوب کوي چې د الزایمر ناروغانو په مغزو کې د امیلایډ پلاکونو خورا مهم برخه ده، په هرصورت، د الزایمر د مخنیوي لپاره یو له غوره لارو څخه ورته ویل کیږي چې د زړه د ناروغۍ خطر کموي. د مهمو شیانو کنټرول چې د زړه روغتیا اغیزه کوي، لکه د وینی لوړ فشار، چاقۍ او د شکر ناروغۍ، ممکن د الزایمر مخنیوي کې مرسته وکړي. د خوځښت او فزیکي فعالیت زیاتوالی، ټولنیزې اړیکې او صحي خواړه کولی شي د الزایمر ناروغۍ خطر کم کړي.

اوس مهال، د الزایمر ناروغۍ اکثرا درملنه د علایمو او چلند اختلالاتو درملنې او هغه درمل چې د ناروغۍ پرمختګ کموي، ترسره کیږي. په دې وروستیو کې، د متحده ایالاتونو روغتیایی چارواکو یو نوي درمل ته وروستی تصویب ورکړی چې مطالعې ښودلې چې د الزایمر ناروغۍ پرمختګ د پام وړ ورو کوي. خو مخکې له دې، د یوې لویې کلینیکي آزموینې ډاټا ښودلې وه چې دا درمل، چې د لاکامبي د برانډ نوم لاندې یې بازار موندلی، کولی شي یوه دوره د 18 میاشتو څخه ۵ میاشتو ته را ښکته کړي ترڅو په دې موده کې د حافظې د ضایع کیدو او ادراکي ضعف پرمختګ ورو کړي.

په نړۍ کې د الزایمر ناروغۍ د مخ په زیاتیدونکي پاملرنې، د نړۍ د خلکو د پوهاوي، د چارواکو لخوا یې د مخنیوي او درملنې لپاره هر ډول اقداماتو ته په پام سره، "د الزایمر نړیواله ټولنه" چې د څیړنې او پاملرنې په برخه کې د رضاکارانه درملنې مخکښ سازمان دی. د الزایمر په برخه کې ملاتړ په 1980 کې رامینځته کړی دی. دغه سازمان یا ټولنه ژمنه ده چې د دې نړیوالې ننګونې سره د مبارزې لپاره د خپلو شریکانو سره د نړۍ په کچه څیړنې ترسره کړي.

د دې موخې لپاره، د الزایمر نړیواله ورځ هر کال د سپټمبر په میاشت کې د نړیوال کمپاین په توګه نمانځل کیږي، ترڅو د پوهاوي لوړولو او د ډیمنشیا په شاوخوا کې ممنوع ننګونې چې د دې اتحادیې لخوا وړاندیز شوي، چې هر کال د شعار په توګه کارول کیږي.

" Never too early never too late'" یا هیڅکله ډیر ژر ، نه هیڅکله ناوخته د 2023 نړیوال الزایمر ورځې کمپاین د شعار او موضوع په توګه غوره شوی.

 دا شعار د خطر د فکتورونو په پیژندلو او د مخنیوي تدابیر نیولو په مرکزي رول ټینګار کولو سره غوره شوی ترڅو د ځنډ خطر کم کړي او حتی په بالقوه توګه د ډیمنشیا د پیل مخه ونیسي.

لکه څنګه چې یادونه وشوه، د الزایمر ناروغي یوه پرمختللې ناروغي ده چې په تدریجي ډول د اغیزمنو ناروغانو د ذهن او حافظې وړتیا کموي.

الزایمر د ناروغ په بدن کې ورو ورو خپل فعالیت پیلوي او د خپل پرمختګ د پروسې په دوام کې کولی شي د خلکو په رواني سیسټم منفي او ویجاړونکي اغیزې پریږدي.

 له همدې امله، د دې حقیقت په پام کې نیولو سره چې د 21 پیړۍ تر نیمایي پورې په دې ناروغۍ د اخته ناروغانو شمیر درې چنده ته رسیږي، د دې ناروغۍ د درملنې لپاره په هر پړاو کې ګام پورته کول، د هغې د پرمختګ مخه نیسي او د ناروغ د ژوند دوام اغیزمن کوي.