Në këtë program do të paraqesim disa dallime të tjera mes të menduarit islam dhe krishterë të cilët kanë bërë të dallohen rrethanat e shoqërisë islame nga aspekti i mundësisë së paraqitjes së sekularizmit me rrethanat e shoqërisë perëndimore.

Jemi me edicionin e radhës të programit “Kritikë mbi sekularizmin nga pikëpamja e mësimeve islame”. Në këtë edicion përveçse do të njihemi shkurtimisht me të menduarin sekularist, do të shqyrtojmë edhe shkaqet e shfaqjes së këtij lloj të menduari në fe dhe në jetë në botën perëndimore. Me këtë rast gjithashtu do të shqyrtojmë edhe këtë çështje se a ka mundësi të shfaqet sekularizmi edhe në fenë islame?

Në edicionin e kaluar kemi thënë se shkaku i paraqitjes së sekularizmit deri në një masë të madhe lidhet me mësimet krishtere dhe kulturën perëndimore. Këto shkaqe në kulturën dhe të menduarin islam nuk mund të gjejnë shembuj. Dallimi i këtyre dy kulturave është deri në atë masë saqë shumë mendimtarë perëndimorë dhe lindorë kanë kujtuar këtë realitet. Dallimi i parë është qasja e myslimanëve në një libër qiellor i cili është shkruar qysh në çastet kur është shpallur nga Zoti dhe në bazë të dëshmisë së mendimtarëve dhe dijetarëve kam mbetur i pa ndryshuar deri më tani. Kjo është në kohën kur libri i shenjtë i krishterimit në kushtet më të mira është shkruara të paktën disa dekada pas periudhës në të cilën ka jetuar Profeti Isa a.s. dhe ekzistojnë disa versione të ndryshme nga libri i shenjtë i fesë krishtere. Teksti i Kur’anit të shenjtë përveç vizionit dhe parimeve të besimit, posedon edhe udhëzime të qarta në fusha të ndryshme të jetës individuale dhe shoqërore, gjë që nuk ekziston në librin e shenjtë të krishterimit.

Ideja e përballjes së shkencës dhe fesë është një tjetër faktor që ka shkaktuar paraqitjen e sekularizmit dhe rrënja e kësaj çështje gjendet në tekstet e shtrembëruar të Dhiatës së Vjetër. Për shkak të kësaj ideje, në periudhën e mesjetës, u mbyll mësimi dhe zhvillimi i shkencës dhe analfabetizmi kishte kapluar shoqërinë perëndimore deri në atë masë saqë edhe klerikët fetarë gëzonin vetën një shkollim relativ. Një prej rezultateve të idesë së përballjes së Kishës me shkencën ka qenë mohimi i shkencave ekzakte. Për kundër kësaj në mësimet islame, nxënia e shkencave konsiderohet obligim. Sipas Islamit, nxënia e çfarëdo shkence konsiderohet obligim si shkencat fetare ashtu edhe shkencat e tjera shoqërore dhe natyrore si fizika, mjekësia, kimia dhe çdo shkencë tjetër që konsiderohet e dobishme për jetën e njeriut.

Përballja e shkencës dhe e fesë në krishterizëm në sferën e brendshme të fesë merr formë tjetër. Lëvizja e prirjes ndaj besimit “Fideizmit” rrjedh pikërisht nga ky lloj i të menduarit. Kisha me moton “beso dhe mos diskuto”, i ndalonte të krishterët që të mendojnë rreth bindjeve fetare, prandaj gjithnjë sfera e besimit është ndarë nga mendja dhe arsyeja kurse besimi konsiderohej parathënie e të kuptuarit. Kjo pikëpamje duke mos përfillur mendjen njerëzore në realitet ka krijuar rrethanat e nevojshme për anashkalimin e fesë nga ana e mendjes njerëzore. Feja e krishtere ka disa mësime të cilat nuk mund të arsyetohen me anë të mendjes. Për shembull doktrina e trinisë kurrë nuk ka arritur të arsyetohet në mënyrë të drejtë gjatë gjithë historisë së krishterimit. Mendimtarët e mëdhenj të krishterë ose esencialisht e kanë mohuar atë ose kanë paraqitur një komentim të saj që nuk është aq shumë i ngjashëm me atë që e pranon Kisha. Në botën krishtere, pasi parimet themelore të krishterimit janë enigmatike dhe jo racionale dhe nuk mund të argumentohen me anët ë mendjes dhe logjikës, shumë mendimtarë nuk patën alternativë tjetër përveç të thonë: “Besoni në mënyrë që të kuptoni dhe jo të që kuptoni pastaj të besoni”. Siç duke arsye kryesore e fideizmit në fenë krishtere është pikërisht fakti se parimet e kësaj feje është enigmatike dhe jo racionale. Prandaj edhe racionalistët më të mëdhenj krishterë nuk kanë arritur të japin një perceptim racional rreth parimeve themelore të krishterimit siç është trinia dhe në këto raste nuk kishin rrugëzgjidhje tjetër përveç fideizmit. Filozofoi danez Soren Kierkegaard, babai i ekzistencializmit, beson në fideizëm. Sipas tij, përpjekje për arritjen e njohurisë rreth çështjeve metafizike nuk është e dobishme dhe pengon zhvillimin dhe përkryerjen e njeriut. Ai thotë se besimi është virtyti më i lartë, për arsye se besimi është pikërisht “pasiguri”. Kierkegaard thotë se edhe nëse do të kemi argument të drejtpërdrejtë për Zotin ose krishterimin, nuk e dëshirojmë atë, për arsye se siguria racionale largon guximin nga njeriu fetar dhe në këtë mënyrë feja zbret në një nivel të çështjeve definitive matematikore të mërzitshme. Sipas Kierkegaardit, besimi fetar burimor paraqitet vetëm në kohën kur mendja të marrë fund. Disa filozofë të tjerë krishterë të cilët janë përkushtuar në shoqërimin e mendjes dhe të fesë. Thomas Akuinas është një prej filozofëve më të mëdhenj të krishterë racionalist i cili ka luajtur rol të madh në shpjegimin racionalist të mësimeve krishtere. Megjithëkëtë, Akuinas beson se mësimet e krishtere kanë përparësi ndaj shkencave racionale. Ky mendim konsiderohet një mënyrë tjetër e fideizmit i cili në radhë të parë njeriu sëpari duhet të besojë në mësimet e Librit të Shenjtë në mënyrë që t’i kuptojë ato. Ai trininë e konsideron një çështje të fideizmit e cila kurrë nuk mund të kuptohet me mendje. Emmanuel Kant është filozof gjerman i shekullit 18, ndërsa disa mendimtarë atë e konsiderojnë si një filozof i cili beson në harmoni të plotë mes mendjes dhe fesë. Mirëpo në realitet Emanuel Kant, territorin e mendjes pragmatike do të thotë etikën e ndanë nga territori i mendjes teorike do të thotë argumentet filozofike, ndërsa fenë e konsideron pjesë të territorit të mendjes pragmatike. Në këtë mënyrë, ai mohon çfarëdo lloj njohje teorike në lidhje me Zotin dhe nuk pranon njohjen racionale të Zotit ose teologjinë racionale.

Mirëpo në të menduarin islam që nga shpallja e Islamit, sfera e mendjes dhe besimit nuk janë definuar si sfera të ndara. Kur’ani i shenjtë i kushton rëndësi të veçantë vetëdijesimit. Profeti s.a.v.s. dhe imamët masum (a.s.) i mëson ndjekësit e tyre që djalli gjithnjë e tërheq njeriun kundër mendjes dhe në përputhshmëri me dëshirat epsharake, ndërsa ajo që në qenien e njeriut është simbol i djallit është epshi dhe egoja, por jo mendja e njeriut do të thotë saktësisht kundër asaj që thuhet në Dhiatën e Vjetër. Kur’ani i shenjtë duke përshkruar gjendjen e atyre të cilët hidhen në ferr, thotë: “Atëherë thonë se nëse ne do të kishim dëgjuar fjalët e profetëve ose të kishim vepruar sipas mendjes, tani nuk do të ishin në ferr”. (Surja Mulk, ajeti 10). Gjithashtu në ajete të tjera janë qortuar edhe ata persona të cilët pa menduar fare ndjekin prindërit e tyre. Musa bin Xhafer (a.s.) ka thënë: “Zoti ka dy profet: një profet të brendshëm që është mendja e njeriut dhe një profet të jashtëm që janë profetët hyjnore që janë njerëz dhe i ftojnë të tjerët në rrugën e Zotit. Në bazë të mësimeve islame, këta dy profetë janë plotësues të njëri-tjetrit që do të thotë se nëse ekziston mendja dhe mos të ekzistojnë profetët, njeriu në mënyrë të vetme nuk mund ta kalojë rrugën e lumturisë dhe nëse ekzistojnë profetët dhe mos të ekzistojë mendja, përsëri njeriu nuk mund të kalojë rrugën e tij të lumturisë. Në realitet mendja dhe profeti e kryejnë një veprim dhe udhëzojnë në një rrugë dhe ajo është e vërteta. Dallimi mes islamit dhe krishterimit në çështjen e besimit bëhet i qartë atëherë kur ta dimë se hyrja në fenë islame pa të menduar nuk është e pranueshme. Njëshmëria, dita e gjykimit dhe profecia janë tre parime kryesore në të cilat besojnë të gjitha shkollat e mendimit islam dhe këtë e konsiderojnë të domosdoshme. Drejtësia dhe imameti gjithashtu janë dy parime të tjera që në shkollën shiite të mendimit islame, besimi në këto dy parime përveç tre parimeve të lartpërmendura konsiderohet i domosdoshëm. Mirëpo në bazë të mësimeve islame, këto parime duhet të vërtetohen për njeriun vetëm nëpërmjet mendjes dhe arsyes. Për shembull nëse pyetët se për çfarë arsye besoni në parimet e fesë, individi duhet të paraqes argumente racionale dhe nuk pranohet kurrfarë argumenti jo racional. Prandaj në fenë islame të menduarit është hyrje e besimit. Nga pikëpamja e Islamit, vetëdijesimi është një prej bazave të besimit. Edhe pse vetëm vetëdijesimi nuk mjafton për besim, sepse vetëdijesimi duhet të shoqërohet me prirje dhe dorëzim përballë të vërtetës që ndërton besimin. Në bazë të Kur’anit të shenjtë, djalli e njihte Zotin, dhe ishte i vetëdijshëm për profecinë, profetët dhe ekzistimin e ditës së kiametit, por ishte jobesimtar. Alame Muhamed Husein Tabatabai, komentues i njohur i Kur’anit të shenjtë, beson se shkenca ka nevojë për besimin, mirëpo besimi nuk është vetëm dituria, do të thotë vetëm dituria ndaj një gjëje dhe siguria që ajo gjë është e vërtetë, mjafton për të fituar besimin dhe poseduesin e një diturie të tillë nuk mund ta konsiderojmë besimtar, për arsye se ai duhet t’i mbes besnik rezultateve të diturisë së tij në zemër dhe në praktikë. Prandaj ai që ka dituri se Zoti i madhëruar është Zot që nuk ka zot tjetër përveç Tij dhe në praktikë gjithashtu dorëzohet pranë urdhëresave të Zotit, atëherë një person i tillë konsiderohet besimtar. Mirëpo nëse posedon një dituri të tillë, mirëpo nuk kryen veprime të cilat tregojnë se ai është rob i Zotit, atëherë një person i tillë i ditur, por nuk është besimtar. Dr. Henry Corbin, islamolog i njohur francez, thotë: “Asnjë mendim tjetër nuk ka ftuar njeriun drejt diturisë dhe shkencë aq sa e ka ftuar Kur’ani i Muhamedit s.a.v.s.. Kjo është deri në atë masë saqë në Kur’an afër 950 raste është folur për diturinë, mendjen dhe të menduarin”. Prandaj ajo çfarë është thënë se në islam në përgjithësi ekziston një harmoni mes mendjes dhe besimit, ndërsa fideizmi në atë mënyrë që është paraqitur në perëndim, nuk është paraqitur në Islam. Shkaku i kësaj është fakti se parimet themelore të krishterimit janë enigmatike, ndërsa parimet themelore të Islamit janë racionale.