Pars Today

Shkollat ​​dhe rrethet shkencore të zhvilluara iraniane, megjithëse ishin relativisht të pavarura, gëzonin gjithmonë mbështetjen e mbretërve sasanitë. Kështu, në disa prej tyre me urdhër të disa mbretërve sasanitë, u përkthyen tekste nga shkencat greke, babilonase, indiane dhe siriake, në mënyrë që krahas inkurajimit dhe përhapjes së veprave dhe shkrimeve të iranianëve, të ofrohej baza për dialog dhe përfitim të ndërsjellë midis shkencëtarëve iranianë dhe jo-iranianë.

Mësuesi i Dytë (7) Një vështrim mbi kohën, jetën dhe trashëgiminë e përhershme të Farabiut në botën islame

Në këtë program, ne synojmë të hedhim një vështrim të shpejtë mbi jetën, veprat dhe ndikimet e njërit prej filozofëve më të mëdhenj islamë dhe iranianë mbi kulturën dhe filozofinë në botën islame.

Përshëndetje të dashur miq! Jemi me ju me një seri tjetër të programit "Mësuesi i Dytë". Në vazhdim të diskutimeve të dy programeve të mëparshme, gjithashtu në këtë program do të shqyrtojmë gjendjen kulturore dhe shkencore të epokës së Farabiut.

Në programin e mëparshëm u njohëm me disa qendra shkencore të rëndësishme dhe me ndikim të epokës së Farabiut, të cilat ekzistonin në shekullin e tretë dhe të katërt hixhri hënor (shekujt IX dhe X të erës sonë). Dy qendra të tjera shkencore të asaj epoke, të cilat që të dyja ndodheshin në Turqinë e sotme, janë qendra shkencore Roha* dhe qendra shkencore Nusajbin.

Në qendrën e Roha-së, e cila ndodhej midis Mosulit dhe Shamit (Levantit) antik, lulëzoi filozofia, veçanërisht veprat e Aristotelit. Këtu janë përkthyer në gjuhën siriake libra të tillë si Isagoge** shkruar nga Porfiri, të cilin e ka përdorur dhe cituar edhe Farabiu.

Nusejbini ka qenë gjithashtu një nga qendrat që ka luajtur një rol të pamohueshëm në transmetimin e shkencave greke në Lindje dhe në botën islame. Për shkak të faktit se gjatë mbretërisë sasanide, Nusajbin ishte një ndër zotërimet dhe territoret kufitare të Iranit dhe Bizantit, disa besojnë se qendra e Nusajbinit u themelua nga mbreti sasanid Piruz. Mirëpo, duke pasur parasysh dominimin e mësimeve të krishtera në Nusajbin, ky mendim nuk duhet marrë shumë seriozisht.

Ajo që është e rëndësishme për këtë qendër është roli i saj në botimin dhe zgjerimin e Logjikës së Aristotelit dhe është e natyrshme që Farabiu të ketë pasur akses edhe në veprat dhe përkthimet që kanë të bëjnë me logjikën aristoteliane, qoftë nga vetë filozofi apo nga komentuesit e tij, të cilat siguroheshin në këtë qendër shkencore.

Në këtë periudhë ekzistonte edhe një qendër tjetër më pak e njohur, e quajtur qendra shkencore Kinnasrin, e cila ndodhej në Siri dhe u zotërua gjatë kohës së Omer bin Hattabit, kalifit të dytë. Në qendrën e Kinnasrinit mbizotëronte gjuha dhe letërsia siriake dhe aty mësoheshin shumë shkenca, gjithashtu edhe filozofia greke.

Qendrat e përmendura njihen më së shumti si qendra shkencore të krishtera. Para epokës së Farabiut dhe paralelisht me këtë epokë, iranianët gjithashtu luajtën një rol të rëndësishëm në mësimdhënien dhe transferimin e shkencave në vendet perëndimore, madje edhe në ato lindore. Ky rol është shoqëruar me ngritjen e qendrave shkencore në Merv, Belkh, Nishapur, Sogdia, dhe më të rëndësishmet nga të gjitha, në Al-Medain dhe Xhundishapur.

Në lidhje me qendrat shkencore të Iranit, duhet theksuar se në këto qendra mësoheshin dhe publikoheshin jo vetëm shkencat greke, egjiptiane dhe indiane, por edhe shkencat iraniane, veçanërisht matematika, mjekësia, letërsia, arti, arkitektura, inxhinieria, filosofia (hikmet) dhe teologjia spekulative (kelam) etj.

Shkollat ​​dhe rrethet shkencore të zhvilluara iraniane, megjithëse ishin relativisht të pavarura, gëzonin gjithmonë mbështetjen e mbretërve sasanitë. Kështu, në disa prej tyre me urdhër të disa mbretërve sasanitë, u përkthyen tekste nga shkencat greke, babilonase, indiane dhe siriake, në mënyrë që krahas inkurajimit dhe përhapjes së veprave dhe shkrimeve të iranianëve, të ofrohej baza për dialog dhe përfitim të ndërsjellë midis shkencëtarëve iranianë dhe jo-iranianë.

Në këto shkolla ishin vazhdimisht të pranishëm shumë dijetarë dhe studentë jo-iranianë. Historia e famshme e strehimit të shtatë filozofëve dhe shkencëtarëve grekë në oborrin e Khosro Anushirvanit (shek. VI e.r.) tregon qartë rolin e Iranit në transmetimin e shkencës dhe të zhvillimit shkencor në shekujt në vijim, domethënë deri në kohën e Farabiut.

Ndër qendrat dhe shkollat ​​iraniane, ajo e Xhundishapurit në Khuzestan ka qenë më e rëndësishmja. Kjo shkollë, që me sa duket është themeluar nga Shapuri i Parë sasanit, shkëlqeu në shumë shkenca, veçanërisht në mjekësi, arkitekturë dhe urbanistikë, e deri diku edhe në filozofi.

Ndonëse qendra shkencore e Bagdadit, apo Bejtul-Hikmeh (Shtëpia e Urtësisë), njihet se është themeluar nën kalifatin abasid, por meqenëse ajo kishte trashëgiminë e shkollës së shkëlqyer të Xhundishapurit dhe shumë shkollave të tjera të shkëlqyera rreth saj, ajo duhet të ketë qenë ndër qendrat iraniane të transmetimit dhe përhapjes së njohurive, ose të paktën duhet të llogaritet ndër qendrat e ndikuara prej kulturës dhe qytetërimit iranian.

Me transferimin e trashëgimisë së shkollave shkencore në Bejtul-Hikmeh të Bagdadit dhe duke ftuar shkencëtarë të mëdhenj nga e gjithë bota islame për të jetuar në Bagdad, si dhe duke caktuar katedra për mësimdhënie dhe mësimnxënie në Bejtul-Hikmeh në shumë gjuhë, sigurisht me fokus në gjuhën arabe, kjo qendër u shndërrua shpejt në një nga qendrat shkencore më të rëndësishme të epokës së saj në botë.

Me themelimin e shkollës Darul-Hikmeh, dhe natyrisht edhe të shumë shkollave mbështetëse në Bagdad dhe qytetet fqinje, filloi zyrtarisht periudha e parë e Lëvizjes së Përkthimit në qytetërimin islam. Që nga koha e Mensurit abasid (shek. VIII e.r.), përfitimi nga shkencat e popujve të tjerë si grekët, romakët, iranianët dhe asirianët u bë i popullarizuar në mesin e myslimanëve, dhe duke i përkthyer veprat e këtyre popujve në gjuhën arabe, filloi dhe përparoi shumë e ashtuquajtura Lëvizje e Përkthimit në Kalifatin Abasid, dhe si rezultat, në botën islame.

Këtë periudhë e ndajnë përgjithësisht në dy faza kryesore:

faza e parë, nga viti 136 deri në vitin 193 hixhri hënor, domethënë nga koha e kalifatit të Mensurit deri në fund të kalifatit të Harun el-Rashidit, dhe

faza e dytë, nga koha e kalifatit të Ma'munit abasid deri në fund të shekullit IV hixhri hënor (fillimi i shekullit XI e.r).

Faza e dytë është më e rëndësishme se faza e parë, sepse në këtë periudhë u morën në konsideratë vepra të rëndësishme si nga pikëpamja sasiore, ashtu edhe nga ajo cilësore, dhe prej tyre u përftuan mjaft përkthime brilante.

Një pikë tjetër që duhet vënë në dukje është situata kulturore e Bagdadit, si një platformë në të cilën Farabiu frymoi për një kohë dhe u njoh me çështjet dhe problemet e saj nga njëra anë, si dhe reflektimet që ai pati mbi rrjetin e saj aktiv shoqëror, kulturor e shkencor nga ana tjetër.

Ekzistenca e Bejtul-Hikmeh në Bagdad, tregu i nxehtë i Lëvizjes së Përkthimit, si dhe prania dhe veprimtaria e shkencëtarëve të ndryshëm në kryeqytetin abasid e kishin kthyer këtë qytet në qendrën kryesore kulturore të kohës së tij, nga ku ndikoi edhe në nivelet më të ulëta të shoqërisë islame.

Në atë kohë, në qytetin e Bagdadit mbizotëronte një lloj rryme e përgjithshme mendimi për njohjen me vepra të ndryshme rreth temave të ndryshme, që e njohu dhe e familjarizoi shoqërinë islame jo vetëm me shkencat islame, por edhe me shkencat dhe çështjet intelektuale të popujve të tjerë. Kjo çështje shkaktoi një lloj tolerance në shoqërinë islame dhe veçanërisht në Bagdadin e kohës së Farabiut, e cila u jepte relativisht të gjithë shkencëtarëve dhe individëve, qofshin sunitë, shiitë, të krishterë apo khavarixh, lirinë e nevojshme për të ngritur çështjet dhe pikëpamjet e tyre, edhe pse kjo liri dhe tolerancë as ishte gjithmonë e njëjtë dhe në të njëjtin nivel, dhe as u zgjerua e zgjati për një kohë të gjatë.

Bagdadi i epokës së Farabiut ishte pak a shumë një përjashtim në shoqërinë arabe të rajonit të Mesopotamisë; sepse, si përpara kësaj periudhe, kalifët dhe sundimtarët e mëparshëm e kishin ndaluar mundësinë e krijimit të një hapësire dhe fushe të tillë me një lloj despotizmi të ashpër, po ashtu edhe pas kësaj periudhe Bagdadi nuk e përjetoi më atë periudhë lirie.

Sido që të ishte, Bagdadi gëzonte një liri të të shprehurit shumë të mirë gjatë epokës së Farabiut, pasi individët shiitë dhe familjet shiite, që më parë ishin vazhdimisht të shtypur, depërtuan në aparatin qeveritar (vizaret) të Kalifatit Abasid dhe ishin burim i vendimmarrjes. Polemikat dhe debatet fetare e teologjike ndërmjet dijetarëve të feve të ndryshme ndihmuan në përhapjen e tolerancës në shoqërinë e Bagdadit dhe i dhanë prosperitet atmosferës shkencore të këtij qyteti.

Faleminderit që qëndruat me ne. Deri në një program tjetër nga koleksioni i programeve rreth vështrimit mbi kohën, jetën dhe trashëgiminë e përhershme të Farabiut në botën islame, ju lëmë nën përkujdesjen e Zotit.

_____________________________________

*Roha [greqisht: Ἔδεσσα (Edessa), aramaisht: Riha ose Urhāy, armenisht: Ուռհա (Urhai), arabisht: الرها (Al-Ruha)] ishte një qytet historik nga epoka e lashtë asiriane, që ndodhej në veri të Mesopotamisë së Epërme (në zonën el-Xhezireh) midis Mosulit dhe Shamit (Levant), të cilin grekët e quajtën Edessa.

**Isagoge (greqisht: Εἰσαγωγή), që do të thotë: hyrje dhe parathënie, është një traktat i shkruar nga Porfiri.