Эроннинг ички ишлаб чиқариш салоҳиятлари (олтинчи дастур: Тиббиёт ва соғлиқни сақлаш)
Инқилоб муаззам раҳбари 1401 йил шиорини "ишлаб чиқариш, билимга асосланиш, иш ўринлари ташкил этиш" деб номлади. Шу муносабат билан йил шиори асосида дастурлар тайёрланиб, сизларга тақдим этилади. Аввалги дастурларда Эроннинг қишлоқ хўжалиги, цемент, пўлат, нефт-кимё ва энергетика соҳаларидаги ишлаб чиқариш қувватлари кўриб чиқилди. Ушбу дастурда Эроннинг тиббиёт ва соғлиқни сақлаш соҳаларидаги ишлаб чиқариш қувватлари муҳокама қилинади.
Тиббий асбоб-ускуналар инсоният жамиятларининг ўсиши билан ўсишда ва ривожланишда давом этган соҳалардан биридир. Тиббий асбоб-ускуналарнинг бозор қиймати 500 миллиард доллардан ошади ва аҳолининг қариши ва юрак-қон томир касалликлари каби касалликларнинг тарқалиши туфайли даромадлар ўсишда давом этади. Ҳозирги вақтда ушбу йирик бозорда 39% билан энг катта улуш Қўшма Штатлар тўғри келади, Германия, Япония ва Хитой эса кейинги ўринларда туради. Муҳим жиҳати шундаки, тиббиёт соҳаси саноати ривожланган мамлакатлар учун мавжуд бўлган тармоқлардан бири бўлиб, айниқса, тиббий асбоб-ускуналар ривожланган мамлакатларда ишлаб чиқарилади ва экспорт қилинади.
Эрон Ислом Жумҳурияти тиббий асбоб-ускуналар ишлаб чиқаришга сармоя киритган, аммо бу соҳадаги ўсиш юқори даражада эмас. Ҳозирги вақтда Эрон бир марталик тиббий маҳсулотлар ишлаб чиқариш бўйича ўзини ўзи таъминлаш даражасига эришган кам сонли давлатлардан биридир. Охирги изоҳларга кўра ва оғир иқтисодий шароитларга қарамай, ҳозирги кунда ушбу соҳада 510 га яқин компания ишламоқда, улар билимга асосланган компаниялар ривожланиши билан келгуси йилларда бу рақам янада ошиши мумкин. Эронда тиббий асбоб-ускуналар бозорининг ўсиш суръати йилига 9,1 фоизни ташкил этади, бу жаҳон ўртача кўрсаткичидан юқори. Эроннинг тиббий асбоб-ускуналар бозори ҳажми 7 миллиард долларни ташкил этади, шундан қарийб 2 миллиард доллари импорт, 5 миллиард доллари эса маҳаллий компаниялар томонидан ишлаб чиқарилади. 2017 йилда тиббий асбоб-ускуналар экспорти ҳажми 24 миллион долларни ташкил этди ва Эрон тиббий асбоб-ускуналари 55 га яқин давлатга экспорт қилинди.
82 миллион аҳолининг кўплиги, умр кўриш давомийлигининг ортиши ва Яқин Шарқда энг кўп шифохонага эга бўлиши келажакда тиббий ёрдамга бўлган эҳтиёжни оширадиган омиллардандир. Бундан ташқари, Эрон ҳукумати ҳар йили соғлиқни сақлаш соҳаси бюджетини ошириб боради. Эронда соғломлаштириш туризми ҳам ривожланмоқда ва кўплаб қўшни давлатлар ва минтақадан беморлар Эронга даволаниш учун келади.
Эрон минтақада тиббий асбоб-ускуналар бўйича бешинчи йирик бозорга эга. Бироқ, Эрон учун катта муаммо АҚШ санкциялари. Эрон Ислом Жумҳурияти тиббиёт соҳасига хорижий сармоя киритилишини олқишласа-да, санкциялар бунга йўл қўймайди. Эроннинг тиббий эҳтиёжларининг катта қисми экспорт орқали ҳам қондирилиши керак, аммо АҚШ санкциялари рўйхатидаги тиббий асбоб-ускуналар Эронга экспорт қилиш учун АҚШ Молия вазирлигининг рухсатини талаб қилади ва Вашингтон бунга асосан тўсқинлик қилди.
Эронда фармацевтика саноати
Фармацевтика саноати ИТ ва нефт, газ ва нефт-кимё саноатидан кейин дунёдаги учинчи энг даромадли ва келажакка йўналтирилган саноатдир. Дунё бўйлаб фармацевтика даромадлари 2019 йилда 1,25 триллион доллардан кўпроқни ташкил этади ва 2024 йилга келиб бу кўрсаткич 1,59 триллион долларгача ошиши кутилмоқда. Америка Қўшма Штатлари дунёдаги етакчи фармацевтика фаоли бўлиб, 2019 йилда 490 миллиард доллардан кўпроқ даромад олди, Европа эса 195 миллиард долларни ташкил этади, ундан кейин у даромад бўйича иккинчи ўринда туради.
1958-йилдан бошлаб Эронда маҳаллий ишлаб чиқарилган фармацевтика заводларининг ташкил этилиши мамлакат фармацевтика саноатини ривожлантириш йўлида қўйилган муҳим қадам бўлди. Маҳаллий компаниялар томонидан трансмиллий компаниялар билан рақобатлашиш учун қилинган мақтовга сазовор саъй-ҳаракатларга қарамай, Эрон фармацевтика бозорининг назорати амалда хорижий компаниялар қўлида эди. Трансмиллий компаниялар фаолиятининг асосий қисми Эронга дори-дармон импорти соҳасида бўлган ва улар Эрондаги филиалларида оз миқдордаги дори-дармонларни ишлаб чиқарган. Соғлиқни сақлаш ва тиббиёт таълими вазирлиги томонидан олиб борилган тадқиқотларга кўра, ислом инқилоби ғалабасидан олдинги йилларда мамлакат фармацевтика бозорида энг оптимистик вазиятда маҳаллий ишлаб чиқаришнинг улуши максимал 25 фоизни ташкил этган бўлса, уларнинг аксарияти хорижий компаниялар томонидан берилган имтиёзлар асосида ишлаб чиқарилган.
Ислом инқилоби ғалаба қозонганидан кейин мамлакат фармацевтика саноатини миллийлаштириш бўйича муҳим қадамлар қўйилди. Шундан келиб чиқиб, аҳолига зарур бўлган энг зарур дори-дармонларни минимал нархларда таъминлаш ва маҳаллий ишлаб чиқариш қувватига эътибор қаратилди. Миллийлаштирилган фармацевтика корхоналарини янги номлар билан тўлдириш ва жиҳозлаш таҳмил этилган уруш йилларида ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва мамлакатнинг фармацевтикага бўлган эҳтиёжини қондириш учун жуда зарур чора-тадбирлар деб ҳисоблаш мумкин. Фармацевтиканинг ўзини-ўзи таъминлашга эришишнинг яна бир асосий чораси сифатида янги дорихона бўлинмаларини ташкил этишни кўриш мумкин. Маҳаллий фармацевтика компанияларининг барчаси инқилобнинг биринчи ўн йиллигида очилган ва ҳозирда Эроннинг нуфузли фармацевтика компаниялари ҳисобланади. Бугунги кунда дори воситаларининг 95 фоиздан ортиғи Эрон мутахассислари томонидан Эронда ишлаб чиқарилади. Ҳозирги кунда кўплаб асосий ва стратегик дори воситалари мамлакатимизда ишлаб чиқарилмоқда. Ҳатто кўплаб хом ашё ва қадоқлаш материаллари ичкарида тақдим этилган. Фармацевтика саноати санкциялар шароитида ишга тушириш майдончасига эга бўлган саноқли тармоқлардан бири бўлиб, бу соҳадаги етти давлатдан бири ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан қараганда, у дунёда ривожланаётган куч ҳисобланади.
Эрон соғлиқни сақлаш маҳсулотларининг қуввати
Тиббиёт соҳасидан ташқари соғлиқни сақлаш соҳасига ҳам дунёда, ҳам Эронда алоҳида эътибор қаратилмоқда. Масалан, ювиш воситасига ишора қилиш мумкин. Ювиш воситалари истеъмол қилинадиган маҳсулотлардан бири ҳисобланади. Истеъмол товарлари тезроқ сотиладиган товарлардир. Ичимликлар, ювиш воситалари, хун таквиелери ва баъзи бир рецепциз дорихона маҳсулотлари истеъмол товарлари ҳисобланади. Дунё аҳолисининг деярли 80 фоизи ювиш ва тозалаш учун суюқ ювиш воситалари ва кукунлардан фойдаланади. Дунё аҳолиси орасида тозаликнинг аҳамияти ҳар куни ҳар хил турдаги ювиш воситаларига талабнинг катта ҳажмини келтириб чиқарди ва шунга мос равишда кучли бирикмалар ва турли рангдаги ва янги эфир мойлари билан ушбу маҳсулотларнинг кенг кўлами пайдо бўлиб, жаҳон бозорларига чиқди. Турмуш тарзидаги ўзгаришлар ва банд оила аъзолари ушбу бозор сегментининг асосий омиллари ҳисобланади. Шу сабабли келгуси йилларда кир ювиш маҳсулотларининг савдоси ошиши кутилмоқда. 2019 йилда ушбу соҳанинг бозор ҳажми 117 миллиард долларга тенг бўлган ва 2026 йилга келиб 70 фоиздан ортиқ ўсиш билан у 180 миллиард доллардан ошиши кутилмоқда. Қўшма Штатлар ва Хитой кир ювиш воситаларини ишлаб чиқарувчи ва экспорт қилувчи дунёдаги етакчи ҳисобланади.
Эронда кир ювиш кукунларини биринчи ишлаб чиқариш линияси 1953 йилда бошланган, бу эса бу саноатнинг Эронда 70 йиллик тарихга эга эканлигини кўрсатади. Айни пайтда мамлакатимизда кир ювиш воситалари соҳасида 220 та ишлаб чиқариш корхонаси фаолият кўрсатмоқда ва ушбу тармоқнинг маҳаллий ишлаб чиқаришининг 70 фоиздан ортиғи 15 та йирик саноат объектига тўғри келади.
Ушбу 220 та корхонанинг маҳаллий ишлаб чиқариш қуввати 40 миллион тоннага тенг бўлса-да, атиги 1,5 тонна ишлаб чиқарилмоқда ва санкциялар ишлаб чиқариш қувватларининг қолган қисмидан фойдаланмасликнинг асосий сабаблари ҳисобланади. Ювиш кукунлари учун ички бозор талабининг 98 фоиздан ортиғи маҳаллий ишлаб чиқарувчилар томонидан қопланади. Эроннинг ювиш воситалари ва унга алоқадор соҳалардаги ўртача йиллик экспорти тахминан 400 миллион долларни ташкил этади ва мамлакатнинг 1,5 миллиард долларлик экспорт қувватига эга бўлиши кутилмоқда.
Саноат олдида турган асосий муаммолардан бири унинг мамлакат экспорт салоҳиятидан фойдаланишига тўсқинлик қилувчи қаттиқ санкциялардир. Эрон компаниялари қўшни давлатлардан ташқари ўз маҳсулотларини АҚШ, Канада ва Европа Иттифоқи бозорларига экспорт қилиш имконига эга бўлсалар-да, санкциялар чекловлари экспортни қийинлаштиради ва уларнинг барчаси пулларини олишда қийналмоқда.
Эроннинг маҳаллий ишлаб чиқариш салоҳиятлари (Бешинчи дастур - Нефт ва газ саноати)
