Эрон бўйлаб саёҳат (99)
Ушбу дастурда биз Табриз шаҳрининг баъзи тарихий уйлари билан танишамиз.
Дўстлар, Табриз шаҳри Қожарлар давридаги губернаторлик маркази ва эски уйларга эга бўлиши бўйича мамлакатнинг иккинчи энг обод шаҳри сифатида эътиборга лойиқдир. Дастлабки тадқиқотларга кўра, Табриз шаҳрида 300 га яқин қимматбаҳо эски уйлар мавжуд бўлиб, улардан 80 га яқини вайрон бўлмаслик учун маданий меросни бошқариш йўли билан маданий фойдаланиш учун барқарорлаштирилган.
Бугунги дастуримизда ваъда қилинганидек, Табризнинг тарихий уйлари, Эрон санъати ва меъморчилиги натижалари билан танишамиз. Табризда жуда эски уйларни учратишнинг имкони бўлмаса-да, шаҳар зилзилага мойил бўлганлиги сабабли, жуда қадимий тарихий уйлардан асар ҳам йўқ, аммо бу шаҳарнинг турли жойларида Қожарлар даврига оид бир қанча муҳташам уйлар ҳамон сақланиб қолган. Улар ўтмишдаги тарихий даврларни акс эттириш учун қолдирилади.
Азизлар, Табриз шаҳри марказидаги хиёбон ва кўчалардан ўтар эканмиз, ўзининг бетакрор меъморий эффектлари билан сайёҳларни Зандия ва Қожар даврлари меъморчилик услуби билан таништирадиган жуда гўзал тарихий уйларга гувоҳ бўламиз. Ушбу тарихий уйларни зиёрат қилиш мақсадга мувофиқдир.
"Ҳайдарзода уйи" Табриз шаҳрининг Мағсодий туманида жойлашган тарихий қаср бўлиб, у Табриз муниципалитети биносининг жанубий томонида жойлашган. Бу уй қачон қурилгани ҳақида ҳеч қандай тарихий ҳужжат йўқ, аммо тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бу уй тахминан 1870-йилларда Ҳожи Ҳабиб Лак томонидан қурилган. Ҳайдарзода уйи 900 метр майдонга эга ва икки қаватли. Бу уйнинг иккита ички ва ташқи ҳовлиси бор, улар уй билан ажралиб туради.
Ҳайдарзода уйининг ертўласида кўлмак (ўртада кичик фаввора бўлган катта хона) бўлиб, у ранг-баранг ғишт ва арклар билан безатилган. Бу уйнинг бошқа қисмлари зал орқали бир-бирига боғланган. Бино ўйилган ёғоч деразалар, витражлар, ғишт ишлари ва расмлар билан безатилган. Бу уйнинг асосий хонаси (қироллик хонаси) энг жозибали хонадир.
Ҳайдарзода уйи 2001 (2001) йилда таъмирланган ва ҳозир Шарқий Озарбайжон ва Табриз вилояти учун туристик ахборот маркази сифатида фойдаланилмоқда. Бу уй Эрон миллий мероси рўйхатида 1378 (1999) йилда 2524 рақами билан рўйхатга олинган. Кўплаб тарихий уйлар, жумладан Салмаси уйи ва Беҳном уйи (Қадки) Ҳайдарзода уйи атрофида жойлашган.
Салмаси уйи (Санз музейи) Табризнинг музейдан фойдаланган ҳолда бошқа қимматбаҳо эски уйларидан биридир. Бу уй эски Мағсодий хиёбонидаги муниципалитет биноси ёнида жойлашган бўлиб, Қожарлар даврида ҳовлининг 3 томонида ва 2 қаватда 870 квадрат метрдан ортиқ майдонда қурилган. Бу музейда квадрат тарозилар, зардўзлик тарозилари, ҳар хил чиройли ва эски ички ва ташқи соатлар, астрономия ва метеорологияга оид ўлчов асбоблари, сув, электр энергияси каби барча турдаги эски тарози асбоблари сақланади.
Саламаси уйиБеҳномнинг уйи Мағсодий маҳалласидаги Табриз шаҳрининг тарихий биноларидан бири бўлиб, у Зендия даврининг охири ва илк Қожар даврига тегишли. Бу бино турар жой вазифасини бажарган ва Носир ал-Диншоҳ даврида таъмирланган ва қожар услубидаги гўзал расмлар билан безатилган.
Сўнгги реставрацияларда баъзи Эрон фреска расмлари топилди (фреска гипс, девор ёки шифтларда ишланган бир нечта тегишли бўяш усулларини назарда тутади) 3 минг квадрат метр майдонга эга ушбу тарихий бинода иккита бино мавжуд, асосий Қашлаги биноси ва ундан кичикроқ бино ёзги уй сифатида ишлатилган. Шунингдек, бинонинг икки ички ва ташқи ҳовлиси эски Эрон уйларининг мусаффолигини эслатади. Ички макон уйнинг шимолий қисмида жойлашган бўлиб, шарқ ва ғарбда ички ҳовлига қарайдиган хоналар мавжуд. Беҳном уйининг тугунланиши ушбу тарихий бинонинг энг муҳим меъморий хусусиятларидан бири бўлиб, у ёруғлик ўйинини ўймакорлик ва турли геометрик ва декоратив дизайнларни яратиш санъати билан уйғунлаштиради. Тугун - бу бадиий ва маълум қоидалар билан чизилган ва кўп жойларда қўлланилиши мумкин бўлган безак. Эшик, ёзув, дераза, камар Ғишт, гипс, кошин, ойна ва ҳоказоларда тугунлар қўлланилади. Бу бинони архитектураси (лойиҳаси ва қурилиши) ва безаклари ҳамда бинонинг яхлитлиги турар-жой биноси намунаси сифатида ўрганилиши мумкин ва алоҳида аҳамиятга эга.
Ҳозирда Беҳном уйи ўзининг гўзал Қожар меъморчилиги, жумладан, Орси зали, Хосхана, сирға хонаси, вестибюл ва ўша даврнинг гўзал расмлари билан архитектура ва шаҳарсозлик факултети сифатида фойдаланилмоқда. Бу асар 1376-йил 23-апрелда (1997-йил) 1850-рақам билан Эрон миллий асарларидан бири сифатида рўйхатга олинган.
Табризнинг Қожарлар даврига оид бошқа тарихий уйлар қаторида “Ҳаририй уйи”ни ҳам қайд этишимиз мумкин. Бу уй Қожар деворий расм санъатининг бутун юзининг кўзгуси бўлиб, улар ҳукмронлигининг дастлабки кунларида қурилган. Бу бинонинг ички ҳовлиси, ташқи ҳовлиси ва икки блокли уйлари бор. Уйлар қиблага қараган бўлиб, бинонинг ташқи кўриниши Юсуф ва Зулайҳо қиссаси ва бошқа тарихий ҳикоялар каби қадимий мифологик мавзулардан илҳомланган деворий суратлар билан безатилган. 1395 йилда (2016) бу уй Табриз матбуоти, матбаа ва дипломатия музейига айланди. Ҳаририй уйи Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатида 1377-йил 27-январда (1998-йил) 2242-рақам билан рўйхатга олинган.
Озарбайжондаги энг чиройли тарихий уйлардан бири - Қажар даврининг дипломати, элчиси ва ёзувчиси Амир Низом Гроссининг шахсий қароргоҳи бўлиб, у Носириддин Шоҳ даврида ўзи учун қурдирган. Уй икки қаватда қурилган бўлиб, унинг айвонида чиройли тахтлари бўлган 16 та устун мавжуд. Ичкарида ва ташқарисида ҳовуз билан безатилган ҳовли, тўрли деразалар ва рангли ойналар, қаср ичидаги сувоқ ва ойна ишлари бу қожар уйининг гўзалликларидандир. Бино реставрация ва реконструкция қилинганидан сўнг, меъморий хусусиятлар ва анъанавий кўрсаткичлар сақланиб қолган ҳолда, бино “Қожар музейи” сифатида фойдаланилган ва 2006 йилда (2006) расман фойдаланишга топширилган ва 1749 рақами билан Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатида рўйхатга олинган. Музейнинг биринчи қаватидаги заллар тангалар зали, тўқилган зал, чинни зали, сув зали, металлар зали, мусиқа зали, Хатам зали, тош, қурол-яроғ, либослар зали ва залларни ўз ичига олади. Қарорлар, архитектура ва шаҳарсозлик, қулфлар ва чироқлар подвалда жойлашган.
“Кулолчилик музейи” Табриздаги тарихий ва гўзал уйда жойлашган музейлардан биридир. Бу уй Қожарлар даврига бориб тақалади. Ушбу уйнинг меъморий услуби ҳақиқий Эрон меъморчилигини кўрсатади ва жуда кўзни қамаштиради. Шамс Табризий кўчасида жойлашган бу уй Сарафлар оиласига тегишли бўлиб, охирги эгаси Алавийлар оиласи бўлган. Икки қаватли, юқори қават ва подвалдан иборат бўлган бу гўзал уй Эрон меъморчилигининг ўзига хос услуби ва санъати билан қурилган ва безатилган бинодир. Бинонинг кириш эшиги ва асосий жабҳаси иккита гипсли айвондан иборат бўлиб, чиройли, ёғоч каркасли деразалар, ғишт ва гўзал гипс ишлари биргаликда, Қажар даврининг ажойиб меъморчилиги энг чиройли тарзда намойиш этилган. Асосий олд томони ва тўртбурчак хона ва унинг ғарбий томонида йўлак. Ҳовли ўртасида ҳовуз бўлиб, унинг икки томонида гул ва дарахтларга тўла иккита боғ кўзга ташланади.
Бугунги кунда Сарафлар тарихий уйи кулолларни тайёрлаш ва йиғиш маскани бўлиб, музей ва кулолчилик уйи номи билан машҳур. Рассомлар ва санъат изловчилари бу уйда фаол бўлганлиги сабабли, у Тирик кулолчилик музейи деб ҳам аталади. Ушбу музейда Шарқий Озарбайжон вилоятининг буюк ва таниқли рассомлари: Устоз Аҳмад Қабчи, Уста Аббос Қабчи, Уста Фарида Татҳири Муқаддам ва бошқаларнинг асарларини кўришингиз ва баҳраманд бўлишингиз мумкин. Шунингдек, кулолчилик музейида кулолчиликнинг бошидан охиригача барча босқичларини кўришингиз мумкин. Бу босқичларга лой тайёрлаш, ғилдирак билан ишлов бериш, корпусни айлантириш, сир тайёрлаш, шиша майдалаш, тош тегирмондан фойдаланиш, бўёқлар тайёрлаш, сопол идишларни биринчи марта ёқиш, сирлаш, сопол ва чинни печни иккинчи марта ёқиш киради. Бу бино 2002 йил 17 мартда (2002 йил) 7802 рўйхатга олиш рақами билан Эрон миллий обидаларидан бири сифатида рўйхатга олинган.
