Қозоғистондаги президентлик сайловлари бошқа нуқтаи назардан
-
Қозоғистондаги президентлик сайловлари бошқа нуқтаи назардан
Қозоғистон Марказий сайлов комиссияси эълон қилган дастлабки натижаларга кўра, ўтган якшанба (20-ноябр) куни бўлиб ўтган навбатдан ташқари президентлик сайловларида мамлакатнинг амалдаги президенти Қосим-Жўмарт Тўқаев ғалаба қозонган.
Сайловларнинг бу даври аслида Қозоғистондаги президентлик сайловларининг эттинчи даври бўлди. Аввалроқ Нурстан Назарбоев Қозоғистон мустақилликка эришган 1991-йилдан буён 29 йиллик узлуксиз президентлик даврида беш марта сайлов ўтказган, шундан иккитаси муддатидан олдин бўлган. Охирги икки сайловнинг ўтказилиши Қосим Жамрат Такаевнинг президентлик давридаги сайловларга бориб тақалади.
Дарҳақиқат, 2019-йилда Қозоғистон президентлигидан Нурсултон Назарбоев истеъфога чиққанидан сўнг Қосим Жамерт Тўқаев ушбу мамлакат бош вазири ва унинг ваколатли вакили бўлди. Тўқаев Қозоғистонда ўз таъсирини кучайтириш мақсадида президентлик сайловларини ўтказди. Бу Тўқаев Қозоғистон президенти лавозимида икки йилдан ортиқ қолиши ва кейин президентлик сайловларини ўтказиши мумкинлигига қарамасдан содир бўлди. Қозоғистон президенти сайловининг олтинчи муддатида Қосим-Жўмарт Тўқаев 70 фоиздан ортиқ овоз тўплади. Бироқ, кеча ўтказилган Қозоғистон президенти сайловида овозларни санаб чиқиш натижаларига кўра, амалдаги президент Қосим-Жўмарт Тўқаев бу мамлакатнинг еттинчи президентлик сайловида ҳисобланган умумий овозларнинг 81,31 фоизини қўлга киритган.Шу муносабат билан Қозоғистон Марказий сайлов комиссияси маълум қилди: Такаев етти йил давомида Қозоғистон ишларини бошқаради. Аслида, 2029 йилгача Қосим-Жўмарт Тўқаев Қозоғистон президенти лавозимида қолади.
Президент сайловининг ушбу даврида илк бор хотин-қизлар ҳам сайловда Номзод сифатида иштирок этиш имкониятига эга бўлди. Шу нуқтаи назардан, икки қозоқ аёли, жумладан, “Қозоқ оналари келажак йўлида” давлат уюшмасидан Султон Торсинбекова хоним ва Қозоғистондаги ижтимоий тармоқ фаолларидан ва Миллий профессионал ижтимоий мададкорлар иттифоқидан Каракат Абден хоним Қозоғистонда муддатидан олдин ўтказилган президентлик сайловларининг эттинчи муддати номзодлари қаторида эдилар.
Қозоғистондаги навбатдан ташқари президентлик сайловларининг яна бир муҳим хусусияти бюллетенларга “ҳеч ким” вариантининг киритилиши бўлди. Бу вариант биринчи марта сайлов тарифларига киритилган. Қозоғистондаги аввалги президентлик сайловларида Қозоғистонга сайлов учун уч юздан ортиқ кузатувчи юборган Тараққиёт ва Иқтисодий Ҳамкорлик Ташкилоти қуйидагиларни таъкидлади:"Қозоғистондаги сайловлар ҳеч қачон тўлиқ демократик бўлмаган".
Гарчи ғарб институтларининг бу позициялари ушбу институтларнинг тор нуқтаи назари асосида акс эттирилган бўлса-да, улар Қозоғистон сиёсий соҳасидаги баъзи воқеликлар ҳақида ҳам гапиради. Аслида Қозоғистондаги сайлов натижаларини жуда кучли деб ҳисобламаслик керак. Айниқса, кўрсатилган номзодлар Қозоғистоннинг амалдаги президенти билан солиштирганда унчалик катта сиёсий вазнга эга эмас эди. Ўз-ўзидан аёнки, президентлик сайловлари Қозоғистонда янги президентлик тизими асосида ўтди. Қозоғистонда президентлик тизими жорий йилнинг июн ойида ўтказилган референдум натижаларига кўра ўзгарди. Шундан келиб чиқиб, президент фақат етти йиллик муддатга сайланиши мумкин ва кейинги муддатларда сайловларда қатнашиш ҳуқуқига эга бўлмайди.
Ҳар қалай, минтақадаги айрим сиёсий доиралар аввалроқ башорат қилганидек, Қозоғистоннинг амалдаги президенти Қосим-Жўмарт Тўқаев бу мамлакатда ўтказилган навбатдан ташқари президентлик сайловларининг еттинчи муддатида кўпчилик овоз билан ғалаба қозонди. Бу ҳал қилувчи ғалаба ва Тўқаевнинг қоғоздаги 83фоиз овозига қарамай, кўпчилик таҳлилчилар Қозоғистонда ўтган сайловлар натижаларини ҳисобга олсак, Такаевнинг сўнгги ғалабаси заиф ва ишончсиз деб ҳисоблайди. Масалан, Нурсултон Назарбоев Қозоғистонда бўлиб ўтган олдинги президентлик сайловларида истисносиз 90 фоиздан ортиқ овоз тўплаган ҳолда мутлақ ғолиб бўлган бўлиб, сайловнинг беш давридаги ва бир даврда 95 фоиздан ортиқ овоз тўплаган. Бироқ, Назарбоеқ 2019 йилда истеъфога чиққанидан бери, ҳукмрон партия, давлат хавфсизлиги ва кўплаб нуфузли ҳукумат унвонларидаги ҳокимиятни монополияга олиб, яқин ва ишончли қариндошларини Қозоғистонда нозик лавозимларга қўйганига қарамай, уч йилдан камроқ вақт ичида у барча ватанпарварлик ва миллий унвонлари ва ҳатто президентлик имтиёзларини йўқотди.
Шу боис, экспертлар фикрича, Қозоғистон президентлиги сайловларида бошқа номзодларга қараганда кўпроқ овоз олиш бу мамлакатда сиёсий ҳокимиятнинг мутлақ устунлигини англатмайди. Шунга қарамай, Қозоғистонда бўлиб ўтган президентлик сайловларининг ушбу даврида олинган қарийб 20 фоиз овозни қўлга киритиш Остона ҳукумати мухолифатининг ғалабаси сифатида баҳоланиши керак. Шунга асосланиб, Остона ҳукумати мухолифларининг овозлари беш фоиздан ўн фоизга, 16 фоиздан кўпроққа кўтарилган.
