Аллоҳ таоло инсонни шундай яратганки, фитрати ва ички дунёсидан келиб чиқиб ҳақиқатни англаш учун интилади ва доим ўзининг ушбу юқотган нарсасини топиш учун турли ва хилмахил мавзўлар ва турли заминалардаги масалаларни ҳал этиш ва вужудга келган саволларга жавоб топиш билан шуғулланади.

Шу сабабдан инсоният илм ва маърифат заминасида ҳозирги кунгача кўзга ташланадиган даражада ривожланган. Шунингдек ҳар куни фалсафа, турли илмлар ва турли йўналишларда  махсус фанларни вужудга келтириб бу йўл орқали ҳаётда турли ихтиро ва кашфиётлар ҳамда юксак ривожланишларга эришмоқда. Динда ҳақиқатга эришиш ботиний ва фитрий бир майл-истакдир ва ҳар бир инсоннинг ички дунёсидан илдиз олади ва гоҳида уни синчковлик ёки қизиқиш инстинкти ҳам деб аташади. Бу мойиллик қайси ном билан аталмасин ҳақиқатан ҳам инсон организмининг бир қисми саналади ва инсоннинг табиати ва моҳияти ҳамда унинг бор вужудининг тубида яширинган мойилликдир. Инсоният ва инсоний камолот ҳақиқатни излаш ва уни дарк этиш учун шуғулланиш хусусиятига эгадир. Агар у бу ишда сустлик зоҳир этса, ҳақиқатан ҳам ўзининг инсонийлигига путур етказади ва ҳайвон даражаси ёки ундан ҳам пастроқ даражага тушиб қолади. Аллоҳ таоло Фурқон сурасининг 44 ояти каримасида бу масала ҳақида бир мисол келтириб шундай марҳамат этади: “Ёки сен уларнинг кўплари тинглай оладилар ё англай оладилар, деб ҳисоблайсанми? Аслида, уларнинг ҳайвонлардан фарқи йўқ. Балки яна ҳам йўлдан озганроқдирлар. (Ушбу ояти каримада Пайғамбарга (с.а.в.) тасалли ва ҳавои нафсларини худо қилиб олган кофирларни ерга уриш бор.)”

Бу мисол Расули акрам салаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам баробарида  ўжарлик ва ёмонлик қилган кофирлар ва мушриклар ҳақида келтирилган мисолдир. Улар ўзларининг ботил ақидалари туғри деб шу даражада қаттиқ тўрган эдилар ва ўзларининг ҳою-ҳавасларига берилиб кетган эдиларким, уларнинг дарк этиш куч-қудрати ўртадан йўқ бўлган эди. Парвардигор уларни ҳайвон ҳатто ундан ҳам ёмонроқ нарсаларга ташбеҳ беради.      

Бу оятдан олдинги оятлар ислом дини пайғамбари салаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам баробарида кофирларнинг сохта эътирозлари ва танқидлари ҳақида келтирилган оятлардир. Ҳақиқатан ҳам бу оятлар Аллоҳ таоло томонидан инсонни ҳайвонларга ўхшатишнинг далилларини намоён этади. Чунончи, пайғамбарлар баробарида ҳою-ҳавасга берилиб кетган одамлар ва зўравонларнинг аксуламал кўрсатишларидан бири бу уларнинг  масхара қилиш орқали кўлишларидир. Масалан Худолик иддаосини қилган Фиръавн Ҳазрат Мусо алайҳиссаломни масхара этишда шундай деб айтади: “Сизларга пайғамбар этиб юборилган пайғамбар аниқ ақлдан озган!”

Бошқа томондан кофирларнинг Ҳазрат Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва салламга қилган масхара ва кинояли кўлишлари шундан иборат эдиким улар шундай айтишарди: “Ислом динининг бу пайғамбари Аллоҳ таолонинг пағамбарликка танлаган уша пайғамбарими?” Улар агар у Худонинг расули бўлса, нима учун бошқа инсонлардек овқат ейди, юради, сўзлайди , либос кияди хулоса қилиб айтганда бошқа инсонлар билан ҳеч қандай фарқи йўқ. Ҳолбуки уларнинг нуқтаи назарларига қараганда Худонинг расули фаришталар жинсидан бўлиши лозим.

Бу сўзларнинг ботил эканлиги аниқ. Худонинг расули уша жамият ва қавм-қабила ўртасидан бўлиши лозим токим уларнинг мушкулотларини ҳис этса ва уларнинг дард- аламларини тушунса ва натижада уларнинг мушкулотларига муносиб бир еччим топа олса. Ҳолбуки агар фаришталар пайғамбар бўлсалар, халқнинг муаммо ва мушкулотларини ҳис этишмайди. Бунга қўшимча ҳеч қайси бир инсон фаришталарнинг сўзига қулоқ солмайди. Чунки шундай деб айтади: Бу сўзларни айтадиган фаришта шаҳватга эга бўлмаган ва пок ўзидек фаришталар учун яхшидир. Аммо биз пок эмасмиз ва шаҳватга гирифтор бўлиб қолганмиз, унга ўхшаб амал қила олмаймиз. Аммо агар Худонинг расули инсон ўртасидан бўлса, бу баҳоналар ўртадан йўқ бўлади. Шу тартиб билан Аллоҳ таоло кофирларнинг баҳона келтиришларини баён этади сўнгра кофирларнинг сифатларига асосланиб уларни ҳайвонларга ўхшатади.     

Ҳақиқатан ҳам ҳою-ҳавасга берилиш ҳақиқатни дарк этишга ижозат бермайдиган даражада кофирларнинг қалбларини хиралаштириб қуйган эди. Ҳою-ҳавасга берилиб кетиш, бутпарастлик, пулга меҳр қуйиш, мансабпарастлик ва шўҳратпарастлик каби нарсалар кофирларнинг дарк этишларига монеа яратадиган сабаблардир ва бу монеалар эса фақатгина иллоҳий азоб-уқубат билан бартараф этилади. Ҳар ҳолда Аллоҳ таолонинг азоб-уқубати нозил бўлганида  жаҳл, ғафлат ва ғурурнинг пардалари ўртадан йўқ бўлади ва уша вақти кофирлар чуқур гумроҳликка кириб кетганларини тушуниб етишади. Аллоҳ таоло ушбу оятда мушрикларга хитоб айлаб шундай эълон қиладиким, парвардигорнинг нишоналари ва ҳаққ садоси бутун дунёни қамраб олган ва унинг нишоналари фаровондир. Аммо ҳақиқат товушини эшиттиш учун эштадиган қулоқ ва ҳақиқат нишонасини кўриш учун соғлом ақл ва яхши кўрадиган кўзга эҳтиёж сезади. Агар бутун дунёни қуёшнинг нури қамраб олса ҳам кўзи ожиз инсон уни кўриш қудратига эга эмас! Шунингдек агар қулоғи кар инсон денгиз қирғоғида ўтирган ва дарё тўлқинига қараса ҳам аммо денгизни кўриш ва унинг товушини эшитиш қудратига эга бўлмайди. Кофирлар ҳақиқатни ҳам кўрмайдилар ва ҳақиқат сўзини ҳам эшитмайдилар. Ҳайвон балки улардан ҳам пастроқ ҳайвонларга ўхшайдилар. Шунинг учун ҳақиқат содосини эшитиш ва уни дарк этишдан ожиз бўлган мушриклар ҳайвон ва молларга ўхшайдилар. Ҳайвон ва инсон ўртасида мавжуд бўлган асосий фарқ бу мавзўни дарк этишларидадир. Ҳайвон масалани дарк этмайди. Чунки тушуниш ва мулоҳаза этиш қобилиятига эга эмас ва унинг қиладиган барча ҳаракатлари инстинктдан келиб чиққан фаолиятдир. Шунинг учун кофирларни ҳайвонларга ўхшатиш уларнинг дарк ва мулоҳаза эта олмасликларининг нишонасидир. Шу сабабдан ҳақиқатнинг қуёш нурини кўролмайдилар.