Неврологик касалликлар (уйқу бузилиши (иккинчи қисм)

Саломатлик журнали дастурида сиз азизларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали соғликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда келтирилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини ўрнини босолмайди

Мия ва нервлар инсон танасининг энг сезгир қисмларидир. Тананинг бу икки жуда муҳим органи тананинг бошқа органларига ҳам таъсир қиладиган баъзи касалликлардан азият чекади. Нейрология мутахассисларининг фикрича, кўплаб ички мия касалликлари одамларнинг психологик ҳолатига ҳам таъсир қилади. Дастурнинг турли қисмларида ушбу касалликларнинг сони ва хилма-хиллигини ҳисобга олган ҳолда, биз сизни энг муҳим касалликлар ва уларнинг сабаблари ва асоратлари ва уларни даволаш усуллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Саломатлик журнали дастурининг ушбу қисмида биз мия ва асаб касалликларидан келиб чиқадиган баъзи касалликларни кўриб чиқамиз. Уйқу бузилиши бу касалликлардан бири бўлиб, уйқусизлик, уйқу ҳужумлари ва уйқу фалажини ўз ичига олади.

"Уйқу ҳужуми ёки нарколепси" - бу мия ва нервлар билан боғлиқ касаллик. Ушбу касалликда миянинг уйқуни тартибга солиш учун масъул бўлган қисми ўзгаришларга учрайди. Уйқу ҳужумлари биз ўйлагандан кўра тез-тез учрайди. Деярли икки минг кишидан бири уйқу хуружидан азият чекади. Ушбу касалликда одам кун давомида қаттиқ уйқуни бошдан кечиради. Шунингдек, у тўсатдан мушакларини назорат қилишни йўқотиши мумкин. Бу ҳолат одатда ҳиссиёт ёки кучли ҳиссий туйғу туфайли юзага келади. Натижада, одам юриш, ўқиш ёки машина и ҳайдаш каби оддий кундалик ишларда ухлаб қолиши мумкин. Гарчи уйқунинг бу даври қисқа ва бир неча сония давом этиши мумкин бўлса-да, баъзи ишларни бажаришда хавфли бўлиши ва инсон ҳаётининг кундалик фаолиятига халақит бериши мумкин.

Уйқу ҳужумининг баъзи умумий белгилари катаплекция ёки мушаклар назоратини йўқотиш, галлюцинациялар, уйқу фалажи ёки уйқу апнесини ўз ичига олади. Бу беморлар, шунингдек, гаплашиш, нарсаларни жойлаштириш ва ҳ.к. каби ҳаракатларни бажаришда содир бўладиган жуда қисқа уйқу даврини бошдан кечиришлари мумкин ва улар уйғонганларида ҳеч нарсани эсламайдилар. Уйқу хуружлари билан оғриган одамлар тун давомида уйқусизлик, иссиқ чақнашлар, юрак уриш тезлигининг ошиши ва онг даражасини ошириши мумкин.

Уйқу апнеси бўлган одамларнинг ўз уйқу даври бор. Улар ухлаб қолишлари биланоқ РЕМ ёки туш фазасига киришлари мумкин. Бу, кўпчилик одамлар уйқунинг ушбу босқичига ёки босқичига ўтиш учун тахминан 90 дақиқа вақт кетишига қарамасдан. Шунинг учун, уйқунинг бошида одам туш фазаси ҳолатларини бошдан кечириши мумкин, яъни жонли тушлар ва мушакларнинг фалажини кўради. Унинг уйқуси куннинг ўртасида содир бўлса ҳам.

Уйқу хуружининг илдизи ва сабаблари ҳали ҳам тўлиқ аниқ эмас, аммо умуман олганда, тадқиқотчилар ушбу касалликнинг сабаблари сифатида миянинг кимёвий фаоллигига таъсир қиладиган ва уйқу ҳужумига олиб келадиган вируслар каби ирсий омил ва атроф-муҳит стимулларини ҳисоблашади. Олимлар уйқу хуружидан азият чекаётган одамларда гипокретин (1) етишмовчилиги борлигини аниқладилар, бу ҳам орексин деб аталади. Натижада, уларнинг уйғониш устидан назорати пасаяди ва бундай одамлар ухлаб қолишлари мумкин. Тадқиқотчилар уйқу ҳужуми аломатларини камайтириш учун одамларнинг гипокретин даражасини тўлдириши мумкин бўлган даволаш усуллари устида ишламоқда. Уйқу ҳужумлари жисмоний ва руҳий саломатликка, ижтимоий ва иш муносабатларига, одамларнинг хотираси ва концентрациясига салбий таъсир кўрсатади.

Неврологлар уйқу бузилиши ва уйқу ҳужумларининг сабабларини аниқлаш учун турли усуллардан фойдаланадилар. Полисомнография мия ва юракнинг электр фаоллигини, шунингдек, тун давомида мушаклар ва кўзларнинг ҳаракатини ўлчайдиган усуллардан биридир. Бир нечта яширин уйқу тести (МСЛТ) - бу одамнинг кун давомида ухлаши учун зарур бўлган вақтни ўлчайдиган ва баҳолайдиган яна бир усул. Мия омурилик суюқлигида гипокретин етишмовчилигини аниқлаш учун мия омурилик суюқлиги таҳлили ҳам амалга оширилади.

Уйқу хуружлари учун ҳали ҳам даво йўқ бўлса-да, стратегиялар комбинацияси уйқу ҳужумлари аломатларини назорат қилишга ёрдам беради, шунда одам нормал ҳаёт кечириши мумкин. Даволаш уйқу ҳужумининг аломатларига қараб одамдан одамга фарқ қилади, лекин кўпинча турмуш тарзи ўзгаришлари, маслаҳатлар ва рецепт бўйича дори-дармонлар комбинациясини ўз ичига олади.

“Уйқу фалажи” уйқунинг яна бир бузилиши бўлиб, одам уйқу фазаси ва ҳаракат фазасида вақтинча ҳаракат қила олмайдиган, гапира олмайдиган ёки жисмоний фалаждан халос бўладиган асорат бўлиб, у тезда кўриш қобилиятини йўқотади. Кутиш фалажи одатда уйқунинг ўтиш босқичида, яъни одам уйғонишдан уйқуга ёки уйқудан уйғонишга ўтиш босқичида содир бўлади. Уйқу фалажи вақтида одам қўлларини, оёқларини, бармоқларини, қовоқларини ва бошқа аъзоларини ҳаракатга келтира олмайди ва аслида одамнинг ихтиёрий назорати остида бўлган барча органлар вақтинча фалаж бўлади.

Уйқу фалажи одатда эркаклар ва аёлларда тенг нисбатда учрайди, лекин унинг биринчи намоён бўлиши эҳтимол ўсмирлик даврида, яъни 13-19 ёшда ёки эрта ёшликда, яъни 19-25 ёшда бўлади. Бир нечта тадқиқотлар давомида қилинган ҳисоб-китоблар шуни кўрсатадики, уйқу фалажининг барча ҳолатларининг 36 фоизи 25 ёшдан 44 ёшгача бўлади. Бундан ташқари, ҳисоб-китоблар шуни кўрсатадики, барча одамларнинг 5 дан 40 фоизигача қисми ҳаётининг бир нуқтасида буни бошдан кечирган.

Ушбу асоратни келтириб чиқарадиган омиллар бир кишидан бошқасига бутунлай бошқача бўлиши мумкин. Аммо умуман олганда, уйқу фалажининг энг кўп учрайдиган сабабларидан бири бу орқа томонда, яъни очиқ камар ҳолатида ухлашдир. Мия тўлқинлари бу бузилишнинг яна бир сабабидир. Тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, уйқу фалажи пайтида алфа тўлқинларининг номутаносиб интенсивлиги ва бета тўлқинларининг вақти-вақти билан кўтарилиши, айниқса визуал галлюцинациялар бўлган одамларнинг миясида. Бу натижалар шуни англатадики, тўлиқ уйғоқ ва онг нуқтаи назаридан нормал бўлган одам ҳали ҳам уйқу ва тез кўз ҳаракати пайтида мушакларнинг фалаж ҳолатида жисмонан қотиб қолган. Бундан ташқари, танангиз мослаша оладиган мунтазам уйқу жадвалига эга бўлмаслик уйқу бузилиши ва ғайритабиий уйқу даврларига олиб келиши мумкин.

Шунингдек, тадқиқотлар шуни кўрсатдики, баъзи дори-дармонларни, шу жумладан шифокор томонидан кўрсатилган дориларни, рецепциз дори-дармонларни ёки гиёҳванд моддалар ва спиртли ичимликларни истеъмол қилиш, психостимуляторларни қўллаш уйқу фалажи эҳтимолини ошириши мумкин. Кўпгина олимларнинг фикрича, генетик полиморфизм ҳам уйқу фалажига олиб келиши мумкин. Шунингдек, мушакларнинг крампларига кўпроқ мойил бўлган одамларда, айниқса оёқ мушакларида, шунингдек, ташвиш бузилиши, биполяр бузуқлик, депрессия ёки шизофрения каби руҳий касалликлардан азият чекадиган одамларда уйқу фалажи хавфи юқори ва одатда бошқалардан кўра кўпроқ учрайди.

Мутахассисларнинг фикрига кўра, мигрен ва эпилепсия каби неврологик касалликларга чалинган одамларда уйқу фалажи эҳтимоли одатдагидан кўпроқ. Шунингдек, турли хил нервларни шикастловчи касалликларга чалинган одамларда уйқу фалажи эҳтимоли ортади. Бу бузуқлик уйқудан маҳрум бўлган ва тўсатдан жароҳат олган ёки зарар кўрган одамларда ҳам тез-тез учрайди.

Уйқу фалажи билан оғриган одамлар турли аломатларга дуч келишлари мумкин. Уйқу фалажи билан боғлиқ энг кўп учрайдиган аломатлар орасида ҳаракат қила олмаслик ёки ҳаракацизлик, гапира олмаслик, нафас олиш қийинлишуви, тиқилиб қолиш ёки тузоққа тушиш, онгли равишда идрок этиш ёки баъзан танадан ташқарида тажриба ҳисси киради. Анксиете, кўкрак қафасидаги босим ҳисси, кучли қўрқув, галлюцинациялар ва ғайриоддий ҳис-туйғулар ҳам уйқу фалажининг иккинчи даражали белгиларидир.

Уйқу фалажининг ташхиси жуда оддий ва ҳар бир киши унга эга бўлиш имкониятини тан олиши мумкин, аммо уйқу хуружи ёки неврологик касаллик каби касалликлар бўлиши мумкин бўлган уйқу фалажининг сабабини аниқлаш учун шифокорни кўриш жуда муҳимдир. Изоляция қилинган уйқу фалажи (ИСП) ва такрорий изоляция қилинган уйқу фалажи (РИСП) уйқу фалажининг иккита умумий асоратларидир. Изоляция қилинган уйқу фалаж ҳужумлари одатда бир-икки дақиқа давом этади ва узоқ давом этиши даргумон. Агар одам ухлаб қолган ёки уйғонганида ҳаракат ва гапира олмаслик аломатларини қайта-қайта бошдан кечирса, у тез-тез изоляция қилинган уйқу фалажига эга.

Уйқу фалажини даволаш ва енгиш усулларига дош бериш усуллари, тиббий баҳолаш, ушбу ҳолатни қўзғатувчи баъзи дориларни тўхтатиш ва ушбу бузуқликни инҳибе қилувчи дори-дармонларни қабул қилиш, уйқу жадвалини созлаш ва даволовчи шифокор томонидан рецепт бўйича баъзи қўшимчаларни қабул қилиш киради.

Ҳамкорлигингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни буюк Аллоҳга ҳавола қиламиз.

................................................ .. .........................

1- Гипокретин қўзғалиш ва уйқуни тартибга солувчи кимёвий моддадир.

Неврологик касалликлар (уйқу бузилиши (биринчи қисм)