Эрон бўйлаб саёҳат (140)
Ушбу дастур ва баъзи келгуси дастурларда Теҳрон гўзалликлари билан таништирамиз.
Ассалому алайкум, азиз тингловчилар, аввалги бир қанча дастурлар давомида Теҳрон вилоятининг турли туманларида бўлиб, уларнинг тарихий ва ажойиб обидалари билан танишган эдик. Энди бу вилоятнинг пойтахти “Теҳрон” шаҳри билан танишиш вақти келди. Биз билан қолинг.
Теҳрон — Алборз тоғ тизмаси этагида ва географик жиҳатдан Эроннинг шимолий қисмида жойлашган Эроннинг пойтахти ва энг гавжум шаҳри. Майдони 730 квадрат километр ва 9 миллионга яқин аҳолига эга бу шаҳар дунёда аҳоли сони бўйича 37-ўринда, катталиги бўйича эса 24-ўринда туради.
Бу метрополда форс, турк, курд, мозандароний, лўр ва бошқаларнинг турли қамвларидан 9 миллиондан ортиқ киши истиқомат қилади. Теҳрон аҳолисининг 98 фоизи форс тилини тушунади ва уларнинг 10 фоизи форс тилидан бошқа дунёдаги умумий тиллардан камида биттасида гаплаша олади. Илгари теҳрон лаҳжаси Теҳрон халқига хос бўлиб, вақт ўтиши билан сўниб, ўзгариб борди. Ҳозирги кунда бу шевада фақат Шемиронот ва Дамаванд вилоятида сўзлашади. Лекин ҳозирда Теҳрон халқи орасида кенг тарқалган шева Қожар давридан бери шаклланган.
Теҳрон номи илк бор милоддан аввалги иккинчи аср охирларида юнон Феодосий (Тҳеодосиус)нинг ёзувларидан бирида Рейнинг туманларидан бири сифатида тилга олинган. Абу Саад Самъоний (Ибн ал-Самъоний) китобида унинг ўзи Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Ҳамед Теҳроний Розий исмли шахсни тилга олган, у Теҳрон Райдан бўлиб, милодий 874 йилда вафот этган. Теҳрон ҳақидаги энг қадимий форс ҳужжати бўлган ушбу битикда Теҳрон ҳижрий 3-асрдан (милодий 9/8-аср) олдин мавжуд бўлганлиги кўрсатилган.
Мўғуллар Эрон ва Рейга ҳужум қилганда Теҳрон кичик қишлоқ бўлган, шунинг учун ҳам Эрон аҳолиси уни пайқаб қолишган ва улар мўғуллар ҳужумидан омон қолиш учун унга мурожаат қилганлар ва у ерда қўним топганлар, шу тариқа шаҳарнинг биринчи тамал тоши бўлган. Ундан кейин Теҳрон шаҳри қурилди. Мазҳаблараро урушлар туфайли Рейнинг вайрон бўлиши, мўғулларнинг талон-тарож ва қирғин қилиниши Теҳрон аҳолисини кўпайтирди. Сафавийлар сулоласи подшоси Таҳмасаб Сафавийдан (1524-1576 милодий) кейин Теҳрон туб ўзгаришлар қила бошлади. Эронни Қазвин шаҳридан бошқарган Шоҳ Таҳмасаб баъзан Имомзода Ҳамза (а.с.) зиёратига Теҳрон яқинига келиб, Теҳрон атрофида ов қилган. Бу унинг об-ҳавоси яхши бўлган Теҳронга эътибор қаратишига сабаб бўлди. Унинг буйруғи билан милодий 1582 йилда Теҳрон атрофида бир юз ўн тўрт минорали (Қуръон сураларича) қалъа қурилган. Шунингдек, Теҳрон атрофида тўртта дарвоза қурилган, улар: Шоҳ Абдул Азим дарвозаси, Долаб дарвозаси, Шемирон дарвозаси ва Қазвин дарвозаси! Аммо қачондан бери Теҳрон Эрон пойтахтига айланди? Теҳрон биринчи марта эрамизнинг 1785-йилида Оға Муҳаммадхон Қожар даврида Эрон пойтахти деб тан олинган ва ҳозиргача Эрон пойтахти ҳисобланади.
Теҳрон жуда кўп шовқинли динамик шаҳар. Ҳар доим омон қолиш учун курашадиган одамлар. Аммо шуни билиш қизиқки, бу шаҳар Эроннинг энг яхши 5 сайёҳлик йўналишидан бири бўлиб, бунга сабаб замонавий ва тарихий шаҳар диққатга сазовор жойлари уйғунлигида унинг жозибадорлигини оширади. Биз Теҳрондаги биринчи экскурсиямизда Теҳроннинг Катта бозорига келдик.
Теҳрон Катта бозори Эрон пойтахтининг муҳим иқтисодий ва тарихий марказларидан бири бўлиб, ушбу мамлакат миллий асарлари рўйхатида рўйхатга олинган. Теҳрон бозори 105 гектар бўлиб, барча турдаги товарлар улгуржи ва чакана савдода сотилади. Бозор асосчиси ҳақида турли фикрлар мавжуд. Баъзилар Катта бозор ҳозирги кўринишида Носириддин Шоҳ Қожар буйруғи билан қурилган, деб ҳисобласа, бошқалари Катта бозор эскироқ ва Шоҳ Таҳмасаб Сафавийнинг натижасидир, деб ҳисоблайди. Айтишларича, у Теҳроннинг бутун атрофини девор билан ўраб, Теҳроннинг жанубий қисмида Бозор деган маҳаллага асос солган.
Сер Томас Герберт (Сир Томас Герберт, 1ст Баронет), инглиз сайёҳи ўзининг саёҳатномасида Сафавийлар даврида 1696 милодий йилда мавжуд бўлган бозор ҳақида гапиради. Демак ўша пайтда бу бозор очиқ ҳолда бўлган кейин эса Носириддиншоҳ даврида том билан қопланган. Қожарлар даврида ва Носириддин Шоҳ даврида бозорга киришларни ташкил қилишдан ташқари, "Катта бозор" деб номланган асосий кириш эшиги лойиҳалаштирилган. Бозор ҳудудида кўплаб қурилишлар амалга оширилди, масалан, Амир бозори ва поябзал бозори қурилиши! Шунингдек, бу даврда унинг атрофида Муйир бозори, Қавом ад-давла каби бозорлар қурилган. Теҳрон бозорининг Каффашон бозори, Аббос обод бозори, Заргарҳа бозори, Чаҳор суқ бозори, Оҳангарон бозори, Месгарон бозори ва бошқалар каби муҳим қисмлари Қожарлар давридан сақланиб қолган.
Бу бозор Эроннинг иқтисодий юраги деб аталадиган Эроннинг энг муҳим савдо марказларидан бири бўлиб, унга турли шаҳарлар умумий ва қисман харид қилиш учун келишади ва, албатта, кўплаб маҳаллий ва хорижий сайёҳлар фақат бозорни кўриш учун келишади, тарихий обида сифатида ташриф буюришади ва гўзаллигини кўришади. Ташриф буюрилиши мумкин бўлган Теҳрон бозорининг турли қисмлари орасида Сабзеҳ Майдон, Тимчеҳ Маҳдиеҳ, Ҳож Али Дарвиш қаҳвахонаси, Имом масжиди, Малек уйи, Теҳрон масжиди, Сарайи Амир, Тҳаддеус ва Бартокимеус черкови ва бошқаларни қайд этишимиз мумкин.
Теҳрон бозорида Шоҳ масжиди, Султон масжиди ва Имом Ҳумайний масжиди деб номланувчи Қожар даврига оид масжид бор. Бу масжид қарийб 180 ёшда бўлиб, Теҳрондаги энг гўзал тарихий масжидлардан бири саналади. Фатҳ-Али Шоҳ Қожар бу масжиднинг асосчиси бўлгани учун улар уни Шоҳ масжиди деб номлашган. Мавжуд битикларга кўра, бу бинонинг тахминан қурилган вақти милодий 1797 ёки 1799 йил бўлиб, миноралар Носириддиншоҳ буйруғи билан милодий 1889 йилда қўшилган. Тарихий далилларга кўра, бу масжид Теҳрондаги Жоме Бозор масжидидан кейин иккинчи йирик Жоме масжиди ҳисобланади.
Теҳроннинг Катта бозорида ва эски хиёбонларнинг орқа хиёбонларида сайр қилиб, Мусавий хиёбонига етганимизда у ерда ягона Теҳрон бозори черковини кўришингиз мумкин. Яъни, Авлиё Тҳаддеус черкови! Бу черков Теҳрондаги биринчи черковдир. Авлиё Тҳаддеус ва Бартокимеус черкови милодий 1768 йилда ташкил этилган, аммо черковнинг кириш қисми ёнидаги деворга ўрнатилган ёдгорлик тошига асосланиб, бу бинонинг қурилиши милодий 1808 йил октябри деб ҳисобланади.
Архитектура жиҳатидан черков биноси Исфахондаги Жолфа арман черковларига жуда ўхшайди. Ҳовли ва хоналарни ҳисобга олган ҳолда черковнинг майдони 350 квадрат метрни, черков биносининг майдони эса 50 квадрат метрни ташкил қилади.
Тҳаддеус ва Бартокимеус черкови арман оиласининг илтимосига биноан "Жамбар" деб номланувчи Борани ойнасидан ўн киши томонидан қурилган. Улар Теҳронга Фатҳ Али Шоҳ Қожарнинг буйруғи билан Гулистон саройининг ойна ишларини бажариш учун келган эдилар. Юқорида тилга олинган икки шиша пуфловчининг қабри черков ҳовлисида қолган. Бу черковнинг номи мойланишни Арманистонга олиб келган Исонинг икки шогирдидан олинган.
Ушбу дастур якунида биз дунёдаги энг кичик қаҳвахона Ҳаж Али Дарвиш қаҳвахонасига келдик. Миллий реестрда рўйхатдан ўтган ушбу қаҳвахона Теҳрон бозорининг бошқа диққатга сазовор жойларидан бири бўлиб, зардўзлар бозори йўналишида жойлашган. Кичкина бозор қаҳвахонаси атиги икки метр майдонга эга ва 1918 йилда Али Дарвиш номи билан танилган Ҳожи Али Мебҳутиён томонидан асос солинган. Ушбу қаҳвахонани ҳозир унинг ўғли Ҳожи Казем бошқаради. Ушбу қаҳвахонанинг гўзал санъатлари орасида рангли каşмир ва нақшли шиша бор. Чой ичиш учун яхши жой бўлишидан ташқари, бу қаҳвахона маданий ва тарихий жой ҳисобланади.
Ушбу қаҳвахонанинг маданий ишларидан бири бу чой тайёр бўлгунга қадар вақтингизни ўтказишингиз мумкин бўлган китоблар туркумидир. Ушбу қаҳвахонага кираверишда ҳар куни ибратли жумла ёзилган доска бор.
Ҳурматли ҳамроҳлар, дастурнинг ушбу қисмини якунига етдик. Умид қиламизки, сизга ёқди. Кейинги дастурда биз Теҳронда бўламиз ва Эрон пойтахтининг диққатга сазовор жойлари ҳақида батафсил маълумот берамиз. Аллоҳ барчангизни асрасин.
