Саломатлик журнали (21)
Руҳий касалликлар (биринчи қисм)
Руҳий касалликлар руҳий касалликлар ва руҳий бузилишларни ўз ичига олади. Ушбу бузилишлар инсоннинг кундалик фаолиятига ва умуман ҳаётига таъсир қилувчи турли хил белгилар ва аломатларга эга.
Руҳий бузилишлар белгилари ва аломатларига кўра турли тоифаларга бўлинади. Мутахассислар ушбу белгилар ва аломатларга асосланиб, касалликни ташхислашади ва даволашади. Ушбу касалликлар, уларнинг белгилари ва сабабларини билиш муҳимдир. Чунки бу инсонга ўз муаммоларидан хабардор бўлиб, руҳий саломатлигини даволаш ва яхшилаш учун чора кўришга ёрдам беради.
Шу сабабли ушбу дастурда сиз азизларни ушбу касалликлар, уларнинг белгилари ва даволаш усуллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз.
Руҳий бузилиш - бу очиқ-ойдин изтиробга олиб келадиган хатти-ҳаракатлар ёки руҳий ҳолат. Охир-оқибат, у одамнинг хатти-ҳаракатларида, ҳис-туйғуларида ва фикрларида нуқсонлар ва тартибсизликларни келтириб чиқаради. Бу бузилишлар аутизмдаги каби узоқ муддатли, такрорланувчи ва қайтариладиган бўлиши мумкин. Ёки улар бир марта пайдо бўлади ва ҳеч қачон қайтиб келмайди.
Руҳий бузилишлар кенг доирадаги белгилар ва аломатларни ўз ичига олади. Ушбу бузилишларнинг ҳар бири ўзига хос белгилар ва аломатлар билан ўзини намоён қилади. Қандай кийинишингиз, ақлий сустлик ва нутқнинг бузилиши каби белгилар одамда аниқ кўринади. Аммо хаёлга келадиган ғалати фикрлар ёки бошдан кечирган қайғу туйғуси каби бузилиш белгилари инсоннинг руҳий ҳолати ҳақидаги зеҳниятига асосланади. Агар руҳий касалликларнинг бирортаси кузатилса, махсус даволаш усуллари ва психиатрик ва психологик усуллардан фойдаланиш керак бўлади.
Қуйида биз сизни турли хил руҳий касалликлар билан таништирамиз.
Руҳий бузилишлар турли шаклларга бўлинади. Руҳий касалликларнинг энг қадимги тоифаларидан бири психоз ва невроз деб таснифланган. Албатта, бу тоифа бугунги кунда жуда кенг тарқалган эмас. Аксинча, кўпчилик мутахассислар Америка Психиатрия Ассоциациясининг диагностика таснифлаш тизимига амал қилишади. Ушбу таснифлаш тизимида руҳий бузилишлар уларнинг белгилари ва аломатлари бўйича аниқ таснифланади ва диагностика мезонлари берилади, уларга кўра ривожланиш неврологик касалликлар каби болалар билан боғлиқ касалликларни катталар билан боғлиқ касалликлардан ажратиш мумкин.
Америка Психиатрия Ассоциацияси руҳий касалликларни тўққиз тоифага ажратади. Қуйида биз ҳар бирини батафсил кўриб чиқамиз.
"Ривожланиш неврологик касалликлари" ёшликдан бошлаб бузилишларнинг намоён бўлиши ва болага кўп таъсир кўрсатади. Аутизм, гиперактивлик, итоацизлик, сийдик ва нажасни назорат қила олмаслик, ўрганишдаги нотавонлик, нутқ ва тил бузилишлари, ижтимоий алоқа бузилишлари, ақлий заифлик, хатти-ҳаракатларнинг бузилиши, импулсив ва деструктив ҳаракатлар, ҳаракатни мувофиқлаштиришнинг бузилиши ва стереотипли ҳаракатлар бузилишлар мавжуд. Гиперактивлик бузилиши (ДЕҲБ)нинг кенг тарқалганлиги ва аҳамиятини ҳисобга олган ҳолда, биз ушбу руҳий бузилишни батафсил кўриб чиқамиз.
Гиперактивлик бузилиши (ДЕҲБ) болаларда энг кенг тарқалган нейроривожланиш касалликларидан биридир. Мактаб ёшидаги болаларнинг тахминан 3-5 фоизи гиперактивдир. Ўғил болаларда тарқалиш қизларга қараганда юқори. Ушбу руҳий бузилишда барқарор гиперактивлик, эътиборсизлик ва импулсив хатти-ҳаракатлар кўринади. Болаларда гиперактивлик белгилари одатда мактабга киришдан олдин пайдо бўлади. Гиперактивлик бузилиши (ДЕҲБ) белгиларини билиб, сиз уни болангизда эрта аниқлашингиз ва даволанишни эрта бошлашингиз мумкин. Гиперактив болаларда тез-тез учрайдиган белгилар ва аломатлар орасида кўп гапириш ва тез-тез бошқалар гапини тўхтатиш, режалаштира олмаслик ва уй вазифасини бажара олмаслик, сабрсизлик ёки асабийлашиш, сезгирлик, бошқа болаларнинг ўйинини бузиш ва ўз тенгдошлари тарафидан рад этилиш киради. Бу болаларнинг уйдаги ва мактабдаги муаммолари махсус тиббий хизмат кўрсатиш орқали анча камаяди.
"Шизофрения ва бошқа психотик касалликлар" руҳий касалликларнинг яна бир тоифасидир. Ушбу тоифадаги бузилишлар жуда оғир бўлиб, инсоннинг фикрлаши, ҳис-туйғулари ва хатти-ҳаракатларида намоён бўлади. Галлюцинациялар ва алданишлар ушбу тоифадаги бузилишларнинг энг кенг тарқалган ва кенг учрайдиган белгилари ва аломатларидан биридир. Шизофрения ва делусионал касалликлар ушбу тоифадаги энг кенг тарқалган касалликлардан биридир. Шизофрениянинг аҳамиятини ҳисобга олиб, биз ушбу руҳий бузилишни қуйида батафсил кўриб чиқамиз.
Шизофрения жиддий руҳий касалликдир. Бу одам атрофидаги воқеликни ноодатий тарзда талқин қилади ва тушунади. Шизофрения ўзини галлюцинациялар, алданишлар, фикрлашнинг бузилиши ва беморнинг нормал ҳаётини бузадиган ва уни жиддий равишда ногиронликка олиб келадиган хатти-ҳаракатларда намоён қилади. Касалликнинг дастлабки босқичларида семптомлар депрессия ва шахсиятдан қочиш каби бошқа касалликлар билан аралашиши мумкин. Шу сабабли, ушбу бузулишни аниқ ташхислаш ва уни самарали даволаш учун мутахассисга мурожаат қилиш керак.
Шизофрения ривожланишида генетик, атроф-муҳит ва таълим-тарбия омиллари, шунингдек, гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш ва турли хил мия тузилиши таъсирга эга. Шизофрения эркакларда аёлларга қараганда кўпроқ учрайди. Касалликнинг эрта бошланиши кўпроқ эркакларда ва кечроқ учраши эса кўпроқ аёлларда учрайди. Ушбу руҳий бузилишнинг ўртача ёши йигирма ёшда ва болалик даврида унинг пайдо бўлиши жуда кам учрайди. Шизофренияни даволашнинг биринчи йўналиши дори-дармонлардир. Препарат тўлиқ суҳбат ва баҳолашдан сўнг психиатр томонидан белгиланади. Одатда одамни касалхонага ётқизиш керак ва бемор шифокорлар назорати остида бўлиши керак. Сизнинг шифокорингиз асосий белгилар ва аломатлар ва ножўя таъсирлар асосида дори-дармонларни буюради.
Дори-дармонларга қўшимча равишда, баъзи бир оилага асосланган қўллаб-қувватловчи даволаш усуллари беморга ва унинг оиласига касалликни яхшироқ тушунишга, дори-дармонларни қабул қилишни тўхтатмасликка ва релапс белгиларини аниқлашга ва ўз вақтида олдини олишга ёрдам беради. Баъзи психологик ва ижтимоий тадбирлар беморга ҳаёт сифатини яхшилашга ёрдам беради. Масалан, оилавий маслаҳатлар ёрдамида оилавий муносабатларни ошириш ва психотерапия билан салбий аломатлардан келиб чиқадиган азоб-уқубатларни камайтириш мумкин. Оилага қаратилган бошқа тадбирлар касалхонага ётқизиш даражасини минималлаштиришга ҳаракат қилади. Когнитив хулқ-атвор терапияси руҳий касалликларни даволаш усулидир. Унинг мақсади - одамлардаги нотўғри ва бузғунчи фикр ва хатти-ҳаракатлар моделларини ўзгартириш.
"Кайфият бузилишлари" - бу одамнинг кайфиятига таъсир қиладиган бузилишлар. Бундай касалликларга чалинган одамлар ўзларининг ҳис-туйғуларини назорат қилиш қобилиятига эга эмаслар ва кўпинча кайфият ўзгаришидан азият чекишади. Депрессия ва биполяр бузилиш турлари ушбу тоифага киради. Депрессив бузилиш алоҳида дастурда батафсил муҳокама қилинганлигини ҳисобга олсак, биз ушбу дастурда биполяр бузуқликни батафсил кўриб чиқамиз.
Биполяр бузилиш кайфият ва хатти-ҳаракатларда жиддий ўзгаришларга олиб келади. Мания даври энергия даражасининг ошиши ва асабийлашиш, концентрациянинг етишмаслиги ва фикрдаги тарқоқлик, уйқуга бўлган эҳтиёжнинг камайиши ва ўз-ўзини кўтарувчи фикрлар билан боғлиқ. Биполяр бузуқлик билан оғриган баъзи беморлар депрессия ва манияни бошдан кечиришади. Бошқалар фақат мани ёки мания даврларини бошдан кечиришади. Эркаклар ҳам, аёллар ҳам ушбу руҳий бузилиш хавфига тенг. Мания даври бемор учун шунчалик ёқимли бўлиши мумкинки, у маник ҳолатларга қайтиш учун руҳий тушкунлик пайтида ўз дори-дармонларини қабул қилишни тўхтатади.
Ушбу бузилишнинг сабаби аниқланмаган. Аммо биполяр бузуқлик бўйича тадқиқотлар шуни кўрсатадики, генетика бу руҳий бузилишни келтириб чиқаришда жуда самарали. Умуман олганда, депрессия-мания пайдо бўлишида биологик, психологик ва ижтимоий омилларнинг ўзаро таъсири самарали бўлади. Стрессли ҳодисалар ҳам бузилишнинг бошланиши билан кучли боғлиққа эга. Семптомлар одамларда мавжуд бўлган биполяр бузилиш турига қараб фарқ қилиши мумкин. Аммо кўпчилик одамларда шунга ўхшаш аломатлар мавжуд. Буларга руҳий тушкунлик, кайфиятнинг ўзгариши, нотўғри мулоҳаза юритиш каби фикрларнинг ўзгариши, ижодкорликнинг кучайиши ва янги ғоялар киради.
Фобия, ижтимоий ташвиш, ваҳима ҳужумлари, ажралиш ташвиши, умумий ташвиш бузилиши, травмадан кейинги стресс бузилиши, обсесиф-компулсив руҳий бузилишлар, селектив сустлик ва ваҳима бузилиши энг муҳим "ташвиш касалликлари" қаторига киради. Ушбу руҳий бузилишлар ташвиш ва стресс билан чамбарчас боғлиқ. Ушбу гуруҳдан биз обсесиф касалликларни кўпроқ тушунтирамиз.
Обсесиф - ёқимсиз фикрларнинг беихтиёр такрорланиши. Гарчи киши бу фикрларнинг ўринсиз ва ғайриоддий эканлигини англаса-да, улардан қутулолмайди. Обсесиф-компулсив бузуқлик баъзи одамларда мавжуд бўлиб, шубҳа, диққатни жамлашда куч йўқлиги, унутувчанлик ва баъзан уйқу етишмаслиги сифатида кўрилади. Обсесён - бу такрорланадиган ёки зарарли ғоя, ўй, фикр, ҳис-туйғу ёки ҳаракат, руҳий мажбурлаш ҳисси ва унга қаршилик кўрсатишга қизиқиш билан бирга келади. Бемор хатти-ҳаракатларнинг анормаллигини англайди. Амалий обсесёнлар, масалан, ювиш ва симметрияга обсесён, ёмон тана шаклига обсессия ва йиғиш билан обсессия ушбу турдаги руҳий бузилишларга мисолдир.
Ушбу бузилишнинг пайдо бўлишида турли омиллар иштирок этади. Ирсият ва бола тарбияси ана шу омиллар сирасига киради. Ушбу руҳий бузилишнинг ривожланишида болалик тажрибасининг роли шубҳасиздир. Ота-оналарнинг ўта талабчанлиги, одамларнинг болалигида бошдан кечирадиган камситиш, ишончсизлик ва тақиқлар катта ёшдаги касалликнинг бошланишида рол ўйнаши мумкин. Когнитив терапия, хулқ-атвор терапияси ва дори-дармонлар бу касалликни даволашда қўлланиладиган баъзи усуллардир.
"Саломатлик журнали" дастурининг ушбу қисмида биз ривожланишдаги неврологик касалликлар, шизофрения спектрининг бузилиши ва бошқа психотик касалликлар, руҳий ҳолат ва ташвиш бузилишларини муҳокама қилдик. Кейинги бўлимда биз бошқа руҳий касалликларни кўриб чиқамиз.
